Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Бауыраяқтылар немесе ұлулар (лат. Gastropoda) – 90000-нан астам түрі бар, көпшілігі теңіздерде, сондай-ақ тұщы сулар мен құрлықта және паразиттік тіршілік ететін түрлері де бар. Кейбіреуі тоғандарда, құрлықта тіршілік етеді. Жұмсақ денесін бақалшақ қаптаған, тұлғасы бүкіл бауыр жағын қамтитын жәндіктер бауыраяқтылар немесе ұлулар класына жатады. Аяқ бөлігі бақалшақтың астыңғы бөлігін қамтып, дененің сол бөлігімен жүретін болғандықтан, бұлар бауыраяқтылар деп аталады.
| Бауыраяқтылар | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||
| ||||||
| түрлері | ||||||
| 80000 түрі белгілі |
Бауыраяқтылардың дене тұрқы
Бауыраяқтылардың дене тұрқы 2—3 мм-ден бірнеше сантиметрге дейін барады. Ең ipici Hemifusus proboscidiferus, оның ұзындығы бақалшағымен қоса 60 см. Сол сияқты теңіз қояны Aplysia-ның ұзындығы — 25 см, Африкада мекендейтін құрлық үлулары Achatina да ірі ұлулар қатарына жатады.
Бауыраяқтылардың денесі үш бөлімге бөлінген: бас, аяқ, тұлға. Басы тұлға бөлімінен айқын бөлініп тұрады. Тіл пішінді жақсы жетілген аяғында кең жорғалағыш табаны болады. Тұлғасы дененің жоғарғы жағына қарай қап тәрізді өсіндіні түзеді, бұны ішкі қапшық деп те атайды. Барлық бауыраяқтыларға тән ерекшелік, ол құрылысының асимметриялы болуы.
Бұлардың бақалшағы жақсы дамыған, кейбір кезде редукцияға ұшырауы да мүмкін. Бауыраяқты моллюскалардың асимметриясы келесі белгілерімен сипатталады: оң жақ мантия комплексінің мүшелері жойылып сол жағы мүшелерінің күшті дамуы; ішкі қапшықтың немесе тұлғаның спираль тәрізді оралуы,бұл ерекшеліктері бақалшақтың спираль тәрізді оралуына байланысты.
Құрылысы мен физиологиясы
Бауыраяқтылардың дене пішіні алуан түрлі, көпшілігінің денесі ұзынша және арқа жағы томпайып шығыңқы болып келеді. Жақсы жетілген басының бауыр жағында аузы, арқа жағында 1-2 жұп қармалауышы мен жұп көздері орналасқан. Екі жұп қармалауыштың бірінші жұбы сипап сезу қызметін атқарады, ал артқы қармалауыштың үстінде көзі орналасады. Басының алдыңғы бөлігі анда-санда ұзын тұмсықша ретінде созылып тұрады.
Аяғы бұлшықетті және жорғалаушы табаны бар, ол дененің бауыр бөлімінің өсіндісі. Сондықтан да бұл ұлуларды бауыраяқтылар деп атайды. Аяғының жиырылуының нәтижесінде жануар субстрат бетінде баяу қозғалып жүреді. Әр алуан тіршілік етуіне байланысты аяғы да алуан түрлі модификацияға ұшыраған. Ең күшті өзгеріске ұшыраған жүзіп тіршілік ететін Gastropoda класының кейбір өкілдерінің аяқтары. Мысалы, қырлыаяқ-тылардың (Prosobranchia кл. тармағы) аяғы бүйірлерінен қабысып жіңішке вертикальді жүзгіш қанатқа айналған, кейде бүйір жиектерінде екі жағына есетін табанының кішкене рудименті болады. Аяқтың артқы бөлігі ұзын құйрық тәрізді тұтқаға созылады. Ал, қанатаяқтылардың (Opisthobranchia кл. тармағы) аяғының бүйірлік бөлігі күшті өсіп кетеді де, қанат тәрізді қалақша түзеді. Тұлғасы немесе ішкі қапшығы, төменгі сатыдағы бауыраяқтыларда симметриялы және жалаңашжелбезектілердікі,өкпелілердікі сияқты аяқтан айқын бөлінбеген. Ал, Gastropoda класының көпшілік түрлерінде керісінше, тұлғасы аяғының үстінде спиральді оралған қапшық түрінде бөлінген. Тұлғаның төменгі жерінде жабын қатпары немесе мантия қатпары, ал оның астында мантия комплексінің мүшелері бар мантия қуысы түзіледі. Қатпар да, мантия қуысы да тұлғаның алдыңғы және оң жағында дамыған. Мантия бақалшақты бөліп шығарады, көбінесе спиральді оралған бақалшақты түзейді. Бақалшақтың төбе жағы тұйық біткен — ол оның төбесі деп аталады, ал оған қарама-қарсы екінші ұшында тесігі (устье) орналасқан. Тесігі арқылы жануардың басы мен аяғы сыртқа шығып тұрады. Тек сирек жағдайда ғана бақалшақтарының бұрамдары бір жазыктықта жатады.Бақалшақтың спираль бұрамдары конус тәрізді (турбо-спиральді). Бұрамдарының диаметрі жануарлардың өсуіне сәйкес төбесінен қарама-қарсы тесігіне дейін үлкейеді. Әрбір жаңа түзілген ірілеу бұрамдары бұрынғыларды орап көрсетпей басады. Бұндай бақалшақтар инволютты деп аталады. Көбінесе соңғы орамдар алғашқысына жақын тұратындықтан олардың барлығы көрініп тұрады. Бауыраяқтылардың арасында бақалшақтың спиральді оралуының бағыты бойынша бақалшағы екі типті болады: үстінен қарағанда спираль, сағат тілінің бағытымен бұралса, онда мұндай бақалшақты оңға бұралған немесе дексиотропты деп атайды. Бұндай бақалшақ көпшілігінде бар. Егер, бақалшақ солға қарай бұралса, онда оны солға қарай бұралған немесе лейотропты бақалшақ деп атайды. Осьтің айналасында спираль тәрізді бұрамдары болса оны тығыз бағана немесе колонка деп атайды. Ал, бұрандалары ішкі қабырғалары арқылы бір-біріне жанаспаса, онда колонканың орнына кішкене қуыстар немесе кіндік түзіледі. Спиральді бақалшақтың кендігі сонша, ұлулар қауіпті жағдайда барлық денесін соған жинап алады. Алдыңғыжелбезектілер класс тармағының өкілдерінде аяғының артқы бөлігінің арқа жағында мүйізді немесе ізбесті қақпақшасы дамыған. Ол, моллюсканың денесі бақалшақтың ішіне кіргеннен кейін, бақалшақтың тесігін жауып тастайды.
Бауыраяқтылардың кейбір түрлерінің бақалшағы біршама қарапайым құрылысты және қалпақ тәрізді болып келеді, себебі олардың дернәсілдерінің дамуында алдымен бұралған бақалшағы пайда болады да, кейінірек ол қалпақ пішінге көшеді.
Бауыраяқтылардың бақалшағы сыртқы жұқа органикалық қабаттан (periostracum) тұрады, оның астында бақалшақ бетіне перпендикуляр орналасқан, әкті тақталардан түзілген фарфор тәрізді қабат (ostracum) жатады. Кейбір бауыраяқтыларда, мысалы Haliotis, Turbo-да жылтыр перламутр қабаты бар. Бауыраяқтылардың барлық класс тармақтарында бақалшақтың редукциясы байқалады. Редукция мынадай кезеңдер арқылы жүреді: бақалшағы жақсы жетілген, бірақ жануардың денесі жиырылғанда бақалшаққа толығымен симайды; бақалшақ одан әрі кішірейе береді де екі мантиялы қатпарлармен көмкеріледі; мантия қатпарлары бір-бірімен бақалшақтың үстінде ортаңғы сызық бойымен бірігіп кетеді, соның нәтижесінде сыртқы бақалшақ ішкі нәзік жұқа тақтаға айналады; ішкі тақталы бақалшақ жойылып, оның орнын терідегі шашылып жатқан ұсақ ізбесті денешіктер басады. Мысалы, шырыш — Arion-да, жалаңаш-желбезіктілер —Nudibranchia-да, ал бақалшақтың барлық ізі Pterotrachea ұлуларында мүлдем жойылған. Бақалшақтың жойылуы көбінесе жүзіп өмір сүретін, құрлықта және паразит бауыр-аяқтыларда байқалады, өйткені жүзу және жорғалау үшін бақалшақ кедергі жасайды, яғни олардың қажеті жоқ.
Ac қорыту жүйесі
Аузы басының алдыңғы ұшының төменгі жағында орналасқан, кейбір түрлерінде аузы ұзарып тұмсық түзеді. Ал, жыртқыш түрлерінде басының алдыңғы ұшы одан да бетер ұзарып, жиырылатын және қорегін ұстауда атыла алатын бұлшықетті тұмсықшаға айналған.
Аузы, бұлшықетті жұтқыншаққа апаратын ауыз қуысына жалғасады. Жұтқыншақта жұқа кутикуламен жабылған әрі қатты тісшелері бар бұлшықетті тілі орналасқан. Сондай-ақ, кутикуланың қалыңдауынан түзілген жағы (mandibulae) ауыз қуысында да бар. Олар мүйізді, ал кейбір кезде ізбесті де болады. Жақтарының саны мен орналасуы әр түрлі болып келеді. Жұтқыншаққа бір жұп сілекей бездерінің өзектері ашылады. Кейбір алдыңғы-желбезектілердің осындай бездерінің секреттерінде 4% күкірт қышқылы бар. Осы қышқыл арқылы жыртқыш ұлуы басқа моллюскалардың бақалшақтарын, тікентерілілердің сауытын ерітіп, ішіндегі мүшелерімен қоректенеді. Жұтқыншағы ұзын өңешке жалғасқан, кейбір түрлерінде өңеш кеңейіп жемсау түзейді. Осы суреттелгендердің барлығы эктодермальді алдыңғы ішекке жатады.Энтодермальді ортаңғы ішектің бас жағы қапшық тәрізді қарынға айналған, оған "бауыр" тармақтары ашылады. Бауыр ішектің өсіндісі болып саналады, ал ересек түрлерінде асимметриясына байланысты бір жартысы дамымаған сыңар мүше ретінде болады. Бауыраяқтылардың бауыры көптеген бөліктерден тұрады, олардың тармақтары бірге жалғасады да қарынға ашылады. Бауырдың секреттерінің қызметі алуан түрлі — көмірсуды ыдыратады, қоректік заттарды сіңіреді және өзіне май мен гликогенді жинайды.
Көбінесе, төменгі сатыдағы бауыраяқтылардың қарындағы қоректік заттары іріктеліп, бауырдың тармақтары арқылы бауыр бөліктеріне өтеді де, дәл осы жерде қоректік заттарды клеткалар қоршап, клетка ішілік ас қорыту яғни фагоцитоз процесі жүреді.
Кейбір бауыраяқтылардың қарынында хрустальді бағаналар бар, олар амилаза мен целлюлоза ферменттерімен байланысқан белоктардан тұрады. Бағаналардың ұшы қарындағы сілтілі ортада біртіндеп еріп, қоректі қорытатын ферменттерді шығарады.
Жалаңашжелбезектілердің бауыр өзгерісінің өзі бір ерекше құбылыс. Көпшілігінің бауырлары ішектің үстіне қарай бағытталған безді түтікшелердің жүйесін береді, олардың тармақтары арқаны жауып тұратын бұтақшаның немесе екінші реттік желбезектердің ішіне кіріп тұрады, тіпті сыртқы ортамен де қатыса алады. Бауырдың бұл түтікшелерінің эпителиясында оның сыртқы ортамен қатысатын жерінде, арқа желбезектерінің ұшында көптеген атқыш капсулалары болады (мысалы, Aeolididae тұқымдасында). Атқыш капсулаларды организмнің өзіне тән мүшесі деп санаған, бірақ қазіргі арнайы эксперименттер арқылы олар моллюска денесіне қорек арқылы түсетіні дәлелденді, Aeolididae тұқымдасының өкілдері гидроидты полиптермен қоректенеді, полиптің атқыш капсулаларын моллюска қорытпайды, ал ол моллюсканың бауыр өсіндісіне түседі де полиптің денесіндегі қызметіндегідей жұмысын жалғастырады.
Қарын ары қарай жұқа ортаңғы ішекке жалғасады, ол бір немесе екі ілмек жасайды да алға қарай бағытталып артқы ішекке қосылады. Артқы ішегі тұлғаның алдыңғы ұшында немесе басының үстінде, сондай-ақ, дененің оң жағында орналасқан қылаулатқышпен аяқталады. Кейбір төменгі сатыдағы бауыраяқтылардың артқы ішегі жүрек қарыншасын жарып өтеді.
Зәр шығару жүйесі
Бауыраяқты моллюскалардың бір жұп бүйрегінен көп жағдайда тек сол жақ бүйрегі жақсы дамып сақталады. Екі бүйрегі алдыңғы желбезектілер класс тармағының төменгі сатыдағы түрлерінде бар, бірақ оның біреуі екіншісіне қарағанда нашар дамыған. Бүйрек, ол түрі өзгерген целомодукт, оның бір ұшы кірпікшелі воронка түрінде перикардия немесе целом қуысымен жалғасады да соңғы ұшымен мантия қуысына ашылады.
Тыныс алу жүйесі
Бауыраяқтылардың көпшілігі желбезекпен тыныс алады. Алғашқы немесе нағыз желбезектер — ктенидиялар жұп мүше ретінде мантия қуысында орналасады. Құрылысы бүйіржүйкелілердікі сияқты. Көптеген түрлерінде ол бос ұшына қарай сүйірленген созыңқы қос қауырсынды өсінді түрінде болады. Әрбір ктенидия екі қатар күлтелі осьтік жалпайған бағанадан тұрады. Сонымен қатар, ктенидияда ерекше сезім мүшесі — осфрадиялары бар. Алғашқысында ктенидиялар бір жұп болады, бірақ бауыраяқтылар денесінің оң жағы дамымай қалуына байланысты оң жақ ктенидия семіп, жансызданып қалады. Мысалы, кейбір алдыңғыжелбезектілерде ол сол жақтағыдан әлде қайда кіші болады (Haliobis). Жоғарғы сатыдағы бауыраяқ-тылардың желбезегі біреу болып дамиды, себебі қос қауырсынды желбезектің бір жағы мантия қабырғасына жабысып кетеді де бір қауырсындыға айналады. Gastropoda класының әрбір класс тармағындағы өкілдерінің желбезектері жойылып, екінші реттік тыныс алу мүшелерімен ауыстырылған. Бұл жағдайда суда тіршілік ететін бауыраяқтылардың денесінің әр түрлі жерлерінде алуан түрлі өсінділер өсуі мүмкін, олар физиологиясы жағынан ктенидияға ұқсас. Осы түзіндінің барлығы екінші реттік немесе адаптивті желбезектер деп аталады.
Құрлықта тіршілік ететін бауыраяқтыларда (Pulmonata класс тармағы) ктенидия жойылған, ал тыныс алуы өкпе арқылы өтеді. Бұл жағдайда мантия қатпарының бір бөлігі жұқарып сыртқа қарай өз алдына қуыспен ашылады, осы қуыс өкпе қуысы деп аталады, оның қабырғасында көптеген қан тамырлары жетілген. Кейбір өкпелі моллюскалардың сулы тіршілік ортасына оралуына қарамастан тыныс алу мүшесі өкпе қуысы ретінде сақталады. Мұндай түрлер (кіші, үлкен тоспа ұлуы, катушкалар) су бетіне әлсін-әлсін көтеріліп ауамен тыныстайды.
Қан айналу жүйесі
Бауыраяқтылардың жақсы дамыған жүрегі артқы ішектің үстінде орналасып перикардия (целомның қалдығы) қуысында жатады. Бауыраяқты моллюскалардың алуан түрлі жүйелік топтарында орталық мүшенің, яғни жүректің құрылысы әр түрлі болады. Мысалы, Prosobranchia класс тармағының төменгі сатыдағы түрлерінде жүрегі симметриялы болып, қарыншадан және екі жүрекшеден тұрады. Бірақ, олардың оң жақ желбезектері жансызданып қалуына байланысты жүректе оң жақ жүрекшенің жойылуын білдіреді. Алдыңғыжелбезектілердің (Prosobranchia) кейбір түрлерінде он жақ жүрекшелері кішірейіп, тұйық біткен. Сонымен қатар, жүректің орналасуы да біршама өзгереді, яғни қызмет атқаратын жүрекше қарыншаның алдында орналасады. Жоғарғы сатыдағы бауыраяқтыларда тек сол жақ жүрекшесі сақталып, оң жақ жүрекшесі толығымен жойылған. Алдыңғыжелбезектілер мен өкпелілерде сол жақ жүрекше қарыншаның алдыңғы, ал артқыжелбезектілерде қарыншаның артқы жағында орналасқан күйінде қалады, осы екі жағдайда да жүрек артқы ішектің үстінде жатады. Жүректін негізгі қызметі қан тамырлар жүйесіне қанды айдау. Қан тамырлары құрылысы мен қызметіне қарай бірнеше топтарға бөлінеді. Бауыраяқты моллюскалардың қан айналу жүйесі ашық типті, яғни қан тамырлары үзіліп қан дене қуысына құйылады. Қан айналымын қарастырсақ, жүректің қарынша бөлімінен ірі қолқа басталып ол кейін екіге — дененің алдыңғы жағына бағытталған бас қолқасына және артқы жағына бағытталған — ішкі қолқасына бөлінеді. Қолқадан артериялар тарайды. Өкпелі моллюскалардың артериялары бірте-бірте капиллярларға ауысады. Соңында, қан тамырлары үзіліп, қан дәнекер клеткаларынан құралған ішкі орта тканьның ұсақ түтікшелеріне немесе лаку-наларына құйылады да, оттегінен айырылып біртіндеп ірі венозды лакунаға жиналады. Осыдан, қан желбезекке немесе өкпеге өтіп, онда тотығып, енді оттектенген артериальді қан жүрекке құйылады. Бауыраяқтылардың қаны түссіз, құрамында амебоцит қан түйіршіктері бар. Кейде қанда гемоглобинге ұқсас заттар болады, ал кейбір түрлерінде қанда белок қосылыстарының болатындығы анықталған.
Нерв жүйесі
Бауыраяқтылардың жүйке жүйесі шашыранды — түйінді (ганглиялы) түрінде жақсы дамыған, тек төменгі сатыдағы түрлерінде ганглиялары нашар жетілген немесе мүлде болмайды. Мұндай жағдайда жүйке клеткалары жүйке бағаналары бойымен орналасады. Эволюция барысында жүйке клеткалары біртіндеп жиналып дене бойында түйіндерді немесе ганглияларды құрайды. Мысалы, алдыңғыжелбезекті моллюскалардың жүйке жүйесі бес жұп ганглияларынан тұрады: жұтқыншақтың үстінде жұп церебральді немесе бас ганглиялары орналасқан, олар бір-бірімен көлденең церебральді комиссурамен жалғасқан; жұтқыншақтың астында, аяқтың алдыңғы бөлімінде жұп педальді немесе аяқ ганглиялары орналасып, бір-бірімен көлденең педальді комиссурамен жалғасқан және олар церебральді ганглияларымен екі ұзына бойы коннектива жұлыны арқылы байланысады. Төменгі сатыдағы бауыраяқтылардың педальді ганглиялары түзілмей, орнына екі педальді бағана сақталған; педальді ганглиялардың қатарында екі плевральді ганглиялар орналасқан, олар бір-бірімен комиссура және церебральді мен педальді ганглияларымен коннектива арқылы байланысқан; артқы ішектің астында екі висцеральді немесе ішкі (тұлға) ганглиялары орналасып бір-бірімен көлденең висцеральді комиссурамен жалғасқан, бұларда басқа ганглияларымен коннектива арқылы байланысады; ең соңында плевровисцеральді бағананың жолында париетальді комиссурамен қосылған екі париетальді ганглиялар жатады. Жоғарыда көрсетілген әрбір жұп ганглиялар өздеріне тиісті мүшелерді жүйкелендіреді: церебральді ганглиялар — көзді, стато-цистаны, жұтқыншақты және бас қармалауыштарын; педальді — аяқтың бұлшықеттерін; плевральді-мантияны, тыныс алу мүшелерін; висцеральді — ішкі (тұлға) мүшелерін; париетальді — ктенидияларды (желбезектерді) және осфрадияларды.
Осы аталған негізгі ганглиялардан басқа жеке мүшелерді жүйкелендіретін қосымша ганглиялар да түзіледі, мысалы, буккальді немесе жұтқыншақжұп ганглиясы. Артқыжелбезектілер (Opistobranchia) мен өкпелілер (Pulmonata) класс тармағының өкілдерінде ганглиялар саны бес емес — жеті жұп болады. Басқа бауыраяқтыларда ганглиялардың бір-бірімен қосылу салдарынан олардың саны азаяды. Бауыраяқтылардың жүйке жүйесі асимметрияның пайда болуына байланысты күшті өзгерістерге ұшыраған. Оның негізі мынада: барлық алдыңғыжелбезектілер және төменгі сатыдағы артқы-желбезектілер мен өкпелілер класс тармағының өкілдерінің плевровисцеральді коннективтері айқасады, коннективтің созылып кетуінің салдарынан сонда орналаскан жұп париетальді ганглиялар орындарын ауыстырады, яғни сол жағындағы ганглия оң жағына (ішектің астына), ал оң жағындағы — сол жақ денесіне (ішектің үстіне) ауысады. Бауыраяқтылардың мұндай жүйке жүйесін хиастоневральді немесе айқасқан деп атайды. Жоғарғы сатыдағы артқыжелбезектілер мен өкпелілер класс тармақтарының өкілдерінде плевровисцеральді коннективтерінің айқасуы байқалмайды, бірақ оң жақ плевровисцеральді коннективасы сол жағындағысынан қысқарақ болады. Мұндай жүйке жүйесін эвтиневральді немесе айқаспаған деп атайды. Көп жағдайда жоғарғы сатыдағы бауыраяқтылардың плевровисцеральді коннективаларының соншалықты қысқаруы нәтижесінде барлық ганглиялар қосылып жұтқыншақтың айналасында үлкен бір ганглияны құрайды.
Сезім мүшелері
Бауыраяқтылардың сезім мүшелеріне — сипап сезу, химиялық сезім (осфрадиялар), тепе-теңдік (статоцист), көздері тағы басқа мүшелері жатады. Сипап сезу қызметін бас қармалауыштары, мантия жиектері және басқа да мүшелері атқарады. Химиялық сезімі — осфрадиялар. Олар желбезектердің түбінде орналасып, жетілген күйінде, екі жағында 100—150 жапырақшалары бар ұзын қалақша тәрізді болады, сондықтан да желбезектерге бір шама ұқсас. Қалақшаның іші ганглиозды клеткаларға тола, олардың жүйке талшықтары жапырақшаларға қарай бағытталып жатады. Статоцист немесе тепе-теңдікті сақтау мүшесі барлық бауыраяқтыларда бар. Статоцист — екі жабық көбікше пішіндес болып педальді ганглиялардың қатарында орналасады. Олардың ішкі эпителий қабаты тербелмелі және сезгіш клеткалардан түзілген, кейде сезім клеткаларынан ерекше қатпар немесе "есту дағы" оқшауланады. Көпіршік ішіндегі сұйықтықта 1-ден 100-ге дейін статолиттер деп аталатын ұсақ көмір қышқыл ізбестті тасшалар (есту қызметін атқаратын) жүзіп жүреді. Моллюскалардың денесі ауытқыған кезінде, статолиттер өз қалпын өзгертіп сезім клеткаларына әсер етеді де, олар жүйке клеткаларын қоздырып, сол сәтте моллюска кеңістікке бағытын бағдарлайды.
Жоғарыда көрсетілгендей статоцистаны церебральді ганглиялар жүйкелендіреді. Бауыраяқтылардың басындағы артқы қармалауыштарының ұшында немесе түбінде бір жұп көздері орналасқан. Эволюция барысында бауыраяқтылардың көздері жай көз шұңқырларынан көз жанары мен шыны тәрізді денесі бар көз қапшықтарына дейін күрделенеді. Жоғарғы сатыдағы бауыраяқтыларда көздің негізін көз бұршағы, шынылы дене және торлы қабық құрайды.
Жыныс жүйесі
Бауыраяқтылардың жыныс жүйесі гермафродитті, тек алдыңғыжелбезектілер класс тармағының түрлері дара жыныстылар. Соңғыларының жыныс диморфизмі байқалмайды, жыныс бездері (аналық пен аталық) әрқашан да біреу. Аналығының жұмыртқа безі аналық жолына ауысады да, оның шеті жуандап жатынға, кейде тұқым қабылдағыш қапшығына айналады. Аталығының тұқым безі тұқым шығарғыш жолына ауысып, ол денесінің алдыңғы ұшында, оң жағында жыныс тесігімен аяқталады. Жыныс тесігінің жанында бұлшықетті өскін — шағылысу мүшесі жатады. Төменгі сатыдағы бауыраяқтыларда арнайы тұқым шығарғыш жолы болмайды, ал жыныс безі оң жақ бүйрекке ашылады. Артқыжелбезектілер мен өкпелілердің жыныс жүйесі гермафродитті және күрделі құрылысты. Мысалы, жүзім ұлуын (Helix pomatia) алатын болсақ, оның бір гермафродитті безі болады, сонда сперматозоидтары мен жұмыртқалары пісіп жетіледі. Гермафродитті безі ұзын гермафродитті жолына жалғасады. Гермафродитті (тұқым шығарғыш) жол ерекше ақуызды бездің түтікшесін өзіне қабылдап кеңейеді, оның жуандау жолы жұмыртқаларды, ал жіңішкесі сперматозоидтарды өткізу қызметін атқарады. Ары қарай жалпы гермафродитті жол екі жеке жолға бөлінеді: аталық және аналық. Аталық тұқым шығарғыш жолы екі шыбыртқы (бич) және жыныс клоакасына ашылатын бұлшықетті шағылыс мүшесімен аяқталады. Аналық жұмыртқа шығарғыш жолы кеңейіп, оған жыныс клоакасына ашылатын қынап ұласады. Сонымен қатар, жатынға саусақ тәрізді бездердің және қынапқа тұқым қабылдағыш қапшық пен "сүйіспеншілік жебе" қапшығының түтікшелері ашылады. Жебе (көмір қышқылды ізбесттің инелері) қоздыру қызметін атқарады, яғни копуляция кезінде бір ұлу шыбыртқы арқылы қапшықтан жинаған инелерді екінші ұлудың денесіне кіргізіп тітіркендіреді. Ұрықтануы айқаса шағылысуы арқылы жүреді.
Дамуы
Бауыраяқтылардың сырттай ұрықтануымен қатар (қарапайым түрлерінде), көпшілігінде іштей ұрықтану дамып қалыптасқан. Жұмыртқаларын денесінен бөліп, ауада тез қатпайтын сұйық заттың — пілләнің ішіне салады. Жұмыртқаның бөлшектенуі көпқылтанды құрттардікі (Polychaeta) сияқты толық, біркелкі емес, спиральді, детерминативті. Бұларда да төрт макро-мен микромерлері құралады (А,В,С,Д және a,B,c,d) және Д бластомерадан, оның 4d ұрпағынан мезодерма қалыптасады. Төменгі сатыдағы алдыңғыжелбезекті (Prosobranchia) моллюскалардың жұмыртқаларынан көпқылтанды құрттарға тән трохофора тәрізді дернәсіл шығады. Ол ауыз үсті немесе прототрох деп аталатын кірпікшелі белдеулерінің көмегімен біраз уақыт судың жоғарғы қабатында жүзіп жүреді де, кейін метаморфозға ұшырап, келесі желкен немесе велигер (лат. velum-желкен) дернәсіл сатысына ауысады. Жоғарғы сатыдағы алдыңғыжелбезектілер мен барлық артқыжелбезектілердің (Opisthobranchia) жұмыртқаларынан бірден желкен немесе велигер балаңқұрты шығады. Желкеннің ауыз алды бөлімінде, әрқайсысы толқынды кірпікшелер күлтесімен жиектелген (дернәсілның аты осыдан), 2—4, кейде 6 (Atlanta туысында) бүйір қалақшалары дамыған. Сонымен қатар, ауызының алдында қармалауыштары мен көздері, ауызының артқы, денесінің бауыр жағында аяқтың бастамасы мен статоцистер дамиды. Желкеннің арқа жағындағы эктодерма қабаты қалыңдап, кейін пайда болған ойыққа батып, оның түбінде бақалшақ безін түзеді. Бақалшақ безінің артында эктодерма қабаты қатпарланып мантия қуысының бастамасы мен қылаулатқышты жауып жатады. Өкпелілерде (Pulmonata) мантия қатпарлары денесінің оң жағында тереңдей түсіп, бірте-бірте алдыңғы ұшына өсуін жалғастырады. Төменгі сатыдағы бауыраяқтыларда мұның орнына мантия қуысының бастамасы, қылаулатқыш пен бақалшағы 180°-қа күрт айналады да ақырында қылаулатқыш дененің алдыңғы ұшында жатады. Желкен біраз уақыт суда жүзіп жүреді де, кейін су түбіне түсіп, ауыз алды кірпікшелер күлтесі редукцияланып, ересек түріне айналады. Жоғарыда сипатталған метаморфоз Prosobranchia мен Opisthobranchia класс тармағының өкілдерінде байқалады, ал Pulmonata класс тармағы өкілдерінің дамуы тікелей жүреді, яғни ұрықтың түрлене өзгеруі сатысы соңына дейін жұмыртқа қабығының ішінде өтеді де, сыртқа ересек түріне ұқсас моллюска шығады.
Дереккөздер
- Дәуітбаева К.Ә.Омыртқасыздар зоологиясы. Оқулық. - Алматы: 2004. ISBN 9965-749-11-6
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Bauyrayaktylar nemese ulular lat Gastropoda 90000 nan astam tүri bar kopshiligi tenizderde sondaj ak tushy sular men kurlykta zhәne parazittik tirshilik etetin tүrleri de bar Kejbireui togandarda kurlykta tirshilik etedi Zhumsak denesin bakalshak kaptagan tulgasy bүkil bauyr zhagyn kamtityn zhәndikter bauyrayaktylar nemese ulular klasyna zhatady Ayak boligi bakalshaktyn astyngy boligin kamtyp denenin sol boligimen zhүretin bolgandyktan bular bauyrayaktylar dep atalady BauyrayaktylarDүniesi ZhanuarlarZhamagaty ZhumsakdenelilerTaby Gastropodatүrleri80000 tүri belgiliBauyrayaktylardyn dene turkyBauyrayaktylardyn dene turky 2 3 mm den birneshe santimetrge dejin barady En ipici Hemifusus proboscidiferus onyn uzyndygy bakalshagymen kosa 60 sm Sol siyakty teniz koyany Aplysia nyn uzyndygy 25 sm Afrikada mekendejtin kurlyk үlulary Achatina da iri ulular kataryna zhatady Bauyrayaktylardyn denesi үsh bolimge bolingen bas ayak tulga Basy tulga boliminen ajkyn bolinip turady Til pishindi zhaksy zhetilgen ayagynda ken zhorgalagysh tabany bolady Tulgasy denenin zhogargy zhagyna karaj kap tәrizdi osindini tүzedi buny ishki kapshyk dep te atajdy Barlyk bauyrayaktylarga tәn erekshelik ol kurylysynyn asimmetriyaly boluy Bulardyn bakalshagy zhaksy damygan kejbir kezde redukciyaga ushyrauy da mүmkin Bauyrayakty mollyuskalardyn asimmetriyasy kelesi belgilerimen sipattalady on zhak mantiya kompleksinin mүsheleri zhojylyp sol zhagy mүshelerinin kүshti damuy ishki kapshyktyn nemese tulganyn spiral tәrizdi oraluy bul erekshelikteri bakalshaktyn spiral tәrizdi oraluyna bajlanysty Қurylysy men fiziologiyasyBauyrayaktylardyn dene pishini aluan tүrli kopshiliginin denesi uzynsha zhәne arka zhagy tompajyp shygynky bolyp keledi Zhaksy zhetilgen basynyn bauyr zhagynda auzy arka zhagynda 1 2 zhup karmalauyshy men zhup kozderi ornalaskan Eki zhup karmalauyshtyn birinshi zhuby sipap sezu kyzmetin atkarady al artky karmalauyshtyn үstinde kozi ornalasady Basynyn aldyngy boligi anda sanda uzyn tumsyksha retinde sozylyp turady Ayagy bulshyketti zhәne zhorgalaushy tabany bar ol denenin bauyr boliminin osindisi Sondyktan da bul ululardy bauyrayaktylar dep atajdy Ayagynyn zhiyryluynyn nәtizhesinde zhanuar substrat betinde bayau kozgalyp zhүredi Әr aluan tirshilik etuine bajlanysty ayagy da aluan tүrli modifikaciyaga ushyragan En kүshti ozgeriske ushyragan zhүzip tirshilik etetin Gastropoda klasynyn kejbir okilderinin ayaktary Mysaly kyrlyayak tylardyn Prosobranchia kl tarmagy ayagy bүjirlerinen kabysyp zhinishke vertikaldi zhүzgish kanatka ajnalgan kejde bүjir zhiekterinde eki zhagyna esetin tabanynyn kishkene rudimenti bolady Ayaktyn artky boligi uzyn kujryk tәrizdi tutkaga sozylady Al kanatayaktylardyn Opisthobranchia kl tarmagy ayagynyn bүjirlik boligi kүshti osip ketedi de kanat tәrizdi kalaksha tүzedi Tulgasy nemese ishki kapshygy tomengi satydagy bauyrayaktylarda simmetriyaly zhәne zhalanashzhelbezektilerdiki okpelilerdiki siyakty ayaktan ajkyn bolinbegen Al Gastropoda klasynyn kopshilik tүrlerinde kerisinshe tulgasy ayagynyn үstinde spiraldi oralgan kapshyk tүrinde bolingen Tulganyn tomengi zherinde zhabyn katpary nemese mantiya katpary al onyn astynda mantiya kompleksinin mүsheleri bar mantiya kuysy tүziledi Қatpar da mantiya kuysy da tulganyn aldyngy zhәne on zhagynda damygan Mantiya bakalshakty bolip shygarady kobinese spiraldi oralgan bakalshakty tүzejdi Bakalshaktyn tobe zhagy tujyk bitken ol onyn tobesi dep atalady al ogan karama karsy ekinshi ushynda tesigi uste ornalaskan Tesigi arkyly zhanuardyn basy men ayagy syrtka shygyp turady Tek sirek zhagdajda gana bakalshaktarynyn buramdary bir zhazyktykta zhatady Bakalshaktyn spiral buramdary konus tәrizdi turbo spiraldi Buramdarynyn diametri zhanuarlardyn osuine sәjkes tobesinen karama karsy tesigine dejin үlkejedi Әrbir zhana tүzilgen irileu buramdary buryngylardy orap korsetpej basady Bundaj bakalshaktar involyutty dep atalady Kobinese songy oramdar algashkysyna zhakyn turatyndyktan olardyn barlygy korinip turady Bauyrayaktylardyn arasynda bakalshaktyn spiraldi oraluynyn bagyty bojynsha bakalshagy eki tipti bolady үstinen karaganda spiral sagat tilinin bagytymen buralsa onda mundaj bakalshakty onga buralgan nemese deksiotropty dep atajdy Bundaj bakalshak kopshiliginde bar Eger bakalshak solga karaj buralsa onda ony solga karaj buralgan nemese lejotropty bakalshak dep atajdy Ostin ajnalasynda spiral tәrizdi buramdary bolsa ony tygyz bagana nemese kolonka dep atajdy Al burandalary ishki kabyrgalary arkyly bir birine zhanaspasa onda kolonkanyn ornyna kishkene kuystar nemese kindik tүziledi Spiraldi bakalshaktyn kendigi sonsha ulular kauipti zhagdajda barlyk denesin sogan zhinap alady Aldyngyzhelbezektiler klass tarmagynyn okilderinde ayagynyn artky boliginin arka zhagynda mүjizdi nemese izbesti kakpakshasy damygan Ol mollyuskanyn denesi bakalshaktyn ishine kirgennen kejin bakalshaktyn tesigin zhauyp tastajdy Bauyrayaktylardyn kejbir tүrlerinin bakalshagy birshama karapajym kurylysty zhәne kalpak tәrizdi bolyp keledi sebebi olardyn dernәsilderinin damuynda aldymen buralgan bakalshagy pajda bolady da kejinirek ol kalpak pishinge koshedi Bauyrayaktylardyn bakalshagy syrtky zhuka organikalyk kabattan periostracum turady onyn astynda bakalshak betine perpendikulyar ornalaskan әkti taktalardan tүzilgen farfor tәrizdi kabat ostracum zhatady Kejbir bauyrayaktylarda mysaly Haliotis Turbo da zhyltyr perlamutr kabaty bar Bauyrayaktylardyn barlyk klass tarmaktarynda bakalshaktyn redukciyasy bajkalady Redukciya mynadaj kezender arkyly zhүredi bakalshagy zhaksy zhetilgen birak zhanuardyn denesi zhiyrylganda bakalshakka tolygymen simajdy bakalshak odan әri kishireje beredi de eki mantiyaly katparlarmen komkeriledi mantiya katparlary bir birimen bakalshaktyn үstinde ortangy syzyk bojymen birigip ketedi sonyn nәtizhesinde syrtky bakalshak ishki nәzik zhuka taktaga ajnalady ishki taktaly bakalshak zhojylyp onyn ornyn teridegi shashylyp zhatkan usak izbesti deneshikter basady Mysaly shyrysh Arion da zhalanash zhelbeziktiler Nudibranchia da al bakalshaktyn barlyk izi Pterotrachea ulularynda mүldem zhojylgan Bakalshaktyn zhojyluy kobinese zhүzip omir sүretin kurlykta zhәne parazit bauyr ayaktylarda bajkalady ojtkeni zhүzu zhәne zhorgalau үshin bakalshak kedergi zhasajdy yagni olardyn kazheti zhok Ac korytu zhүjesiAuzy basynyn aldyngy ushynyn tomengi zhagynda ornalaskan kejbir tүrlerinde auzy uzaryp tumsyk tүzedi Al zhyrtkysh tүrlerinde basynyn aldyngy ushy odan da beter uzaryp zhiyrylatyn zhәne koregin ustauda atyla alatyn bulshyketti tumsykshaga ajnalgan Auzy bulshyketti zhutkynshakka aparatyn auyz kuysyna zhalgasady Zhutkynshakta zhuka kutikulamen zhabylgan әri katty tissheleri bar bulshyketti tili ornalaskan Sondaj ak kutikulanyn kalyndauynan tүzilgen zhagy mandibulae auyz kuysynda da bar Olar mүjizdi al kejbir kezde izbesti de bolady Zhaktarynyn sany men ornalasuy әr tүrli bolyp keledi Zhutkynshakka bir zhup silekej bezderinin ozekteri ashylady Kejbir aldyngy zhelbezektilerdin osyndaj bezderinin sekretterinde 4 kүkirt kyshkyly bar Osy kyshkyl arkyly zhyrtkysh uluy baska mollyuskalardyn bakalshaktaryn tikenterililerdin sauytyn eritip ishindegi mүshelerimen korektenedi Zhutkynshagy uzyn oneshke zhalgaskan kejbir tүrlerinde onesh kenejip zhemsau tүzejdi Osy surettelgenderdin barlygy ektodermaldi aldyngy ishekke zhatady Entodermaldi ortangy ishektin bas zhagy kapshyk tәrizdi karynga ajnalgan ogan bauyr tarmaktary ashylady Bauyr ishektin osindisi bolyp sanalady al eresek tүrlerinde asimmetriyasyna bajlanysty bir zhartysy damymagan synar mүshe retinde bolady Bauyrayaktylardyn bauyry koptegen bolikterden turady olardyn tarmaktary birge zhalgasady da karynga ashylady Bauyrdyn sekretterinin kyzmeti aluan tүrli komirsudy ydyratady korektik zattardy siniredi zhәne ozine maj men glikogendi zhinajdy Kobinese tomengi satydagy bauyrayaktylardyn karyndagy korektik zattary iriktelip bauyrdyn tarmaktary arkyly bauyr bolikterine otedi de dәl osy zherde korektik zattardy kletkalar korshap kletka ishilik as korytu yagni fagocitoz procesi zhүredi Kejbir bauyrayaktylardyn karynynda hrustaldi baganalar bar olar amilaza men cellyuloza fermentterimen bajlanyskan beloktardan turady Baganalardyn ushy karyndagy siltili ortada birtindep erip korekti korytatyn fermentterdi shygarady Zhalanashzhelbezektilerdin bauyr ozgerisinin ozi bir erekshe kubylys Kopshiliginin bauyrlary ishektin үstine karaj bagyttalgan bezdi tүtikshelerdin zhүjesin beredi olardyn tarmaktary arkany zhauyp turatyn butakshanyn nemese ekinshi rettik zhelbezekterdin ishine kirip turady tipti syrtky ortamen de katysa alady Bauyrdyn bul tүtikshelerinin epiteliyasynda onyn syrtky ortamen katysatyn zherinde arka zhelbezekterinin ushynda koptegen atkysh kapsulalary bolady mysaly Aeolididae tukymdasynda Atkysh kapsulalardy organizmnin ozine tәn mүshesi dep sanagan birak kazirgi arnajy eksperimentter arkyly olar mollyuska denesine korek arkyly tүsetini dәleldendi Aeolididae tukymdasynyn okilderi gidroidty poliptermen korektenedi poliptin atkysh kapsulalaryn mollyuska korytpajdy al ol mollyuskanyn bauyr osindisine tүsedi de poliptin denesindegi kyzmetindegidej zhumysyn zhalgastyrady Қaryn ary karaj zhuka ortangy ishekke zhalgasady ol bir nemese eki ilmek zhasajdy da alga karaj bagyttalyp artky ishekke kosylady Artky ishegi tulganyn aldyngy ushynda nemese basynyn үstinde sondaj ak denenin on zhagynda ornalaskan kylaulatkyshpen ayaktalady Kejbir tomengi satydagy bauyrayaktylardyn artky ishegi zhүrek karynshasyn zharyp otedi Zәr shygaru zhүjesiBauyrayakty mollyuskalardyn bir zhup bүjreginen kop zhagdajda tek sol zhak bүjregi zhaksy damyp saktalady Eki bүjregi aldyngy zhelbezektiler klass tarmagynyn tomengi satydagy tүrlerinde bar birak onyn bireui ekinshisine karaganda nashar damygan Bүjrek ol tүri ozgergen celomodukt onyn bir ushy kirpiksheli voronka tүrinde perikardiya nemese celom kuysymen zhalgasady da songy ushymen mantiya kuysyna ashylady Tynys alu zhүjesiBauyrayaktylardyn kopshiligi zhelbezekpen tynys alady Algashky nemese nagyz zhelbezekter ktenidiyalar zhup mүshe retinde mantiya kuysynda ornalasady Қurylysy bүjirzhүjkelilerdiki siyakty Koptegen tүrlerinde ol bos ushyna karaj sүjirlengen sozynky kos kauyrsyndy osindi tүrinde bolady Әrbir ktenidiya eki katar kүlteli ostik zhalpajgan baganadan turady Sonymen katar ktenidiyada erekshe sezim mүshesi osfradiyalary bar Algashkysynda ktenidiyalar bir zhup bolady birak bauyrayaktylar denesinin on zhagy damymaj kaluyna bajlanysty on zhak ktenidiya semip zhansyzdanyp kalady Mysaly kejbir aldyngyzhelbezektilerde ol sol zhaktagydan әlde kajda kishi bolady Haliobis Zhogargy satydagy bauyrayak tylardyn zhelbezegi bireu bolyp damidy sebebi kos kauyrsyndy zhelbezektin bir zhagy mantiya kabyrgasyna zhabysyp ketedi de bir kauyrsyndyga ajnalady Gastropoda klasynyn әrbir klass tarmagyndagy okilderinin zhelbezekteri zhojylyp ekinshi rettik tynys alu mүshelerimen auystyrylgan Bul zhagdajda suda tirshilik etetin bauyrayaktylardyn denesinin әr tүrli zherlerinde aluan tүrli osindiler osui mүmkin olar fiziologiyasy zhagynan ktenidiyaga uksas Osy tүzindinin barlygy ekinshi rettik nemese adaptivti zhelbezekter dep atalady Қurlykta tirshilik etetin bauyrayaktylarda Pulmonata klass tarmagy ktenidiya zhojylgan al tynys aluy okpe arkyly otedi Bul zhagdajda mantiya katparynyn bir boligi zhukaryp syrtka karaj oz aldyna kuyspen ashylady osy kuys okpe kuysy dep atalady onyn kabyrgasynda koptegen kan tamyrlary zhetilgen Kejbir okpeli mollyuskalardyn suly tirshilik ortasyna oraluyna karamastan tynys alu mүshesi okpe kuysy retinde saktalady Mundaj tүrler kishi үlken tospa uluy katushkalar su betine әlsin әlsin koterilip auamen tynystajdy Қan ajnalu zhүjesiBauyrayaktylardyn zhaksy damygan zhүregi artky ishektin үstinde ornalasyp perikardiya celomnyn kaldygy kuysynda zhatady Bauyrayakty mollyuskalardyn aluan tүrli zhүjelik toptarynda ortalyk mүshenin yagni zhүrektin kurylysy әr tүrli bolady Mysaly Prosobranchia klass tarmagynyn tomengi satydagy tүrlerinde zhүregi simmetriyaly bolyp karynshadan zhәne eki zhүreksheden turady Birak olardyn on zhak zhelbezekteri zhansyzdanyp kaluyna bajlanysty zhүrekte on zhak zhүrekshenin zhojyluyn bildiredi Aldyngyzhelbezektilerdin Prosobranchia kejbir tүrlerinde on zhak zhүreksheleri kishirejip tujyk bitken Sonymen katar zhүrektin ornalasuy da birshama ozgeredi yagni kyzmet atkaratyn zhүrekshe karynshanyn aldynda ornalasady Zhogargy satydagy bauyrayaktylarda tek sol zhak zhүrekshesi saktalyp on zhak zhүrekshesi tolygymen zhojylgan Aldyngyzhelbezektiler men okpelilerde sol zhak zhүrekshe karynshanyn aldyngy al artkyzhelbezektilerde karynshanyn artky zhagynda ornalaskan kүjinde kalady osy eki zhagdajda da zhүrek artky ishektin үstinde zhatady Zhүrektin negizgi kyzmeti kan tamyrlar zhүjesine kandy ajdau Қan tamyrlary kurylysy men kyzmetine karaj birneshe toptarga bolinedi Bauyrayakty mollyuskalardyn kan ajnalu zhүjesi ashyk tipti yagni kan tamyrlary үzilip kan dene kuysyna kujylady Қan ajnalymyn karastyrsak zhүrektin karynsha boliminen iri kolka bastalyp ol kejin ekige denenin aldyngy zhagyna bagyttalgan bas kolkasyna zhәne artky zhagyna bagyttalgan ishki kolkasyna bolinedi Қolkadan arteriyalar tarajdy Өkpeli mollyuskalardyn arteriyalary birte birte kapillyarlarga auysady Sonynda kan tamyrlary үzilip kan dәneker kletkalarynan kuralgan ishki orta tkannyn usak tүtikshelerine nemese laku nalaryna kujylady da otteginen ajyrylyp birtindep iri venozdy lakunaga zhinalady Osydan kan zhelbezekke nemese okpege otip onda totygyp endi ottektengen arterialdi kan zhүrekke kujylady Bauyrayaktylardyn kany tүssiz kuramynda amebocit kan tүjirshikteri bar Kejde kanda gemoglobinge uksas zattar bolady al kejbir tүrlerinde kanda belok kosylystarynyn bolatyndygy anyktalgan Nerv zhүjesiBauyrayaktylardyn zhүjke zhүjesi shashyrandy tүjindi gangliyaly tүrinde zhaksy damygan tek tomengi satydagy tүrlerinde gangliyalary nashar zhetilgen nemese mүlde bolmajdy Mundaj zhagdajda zhүjke kletkalary zhүjke baganalary bojymen ornalasady Evolyuciya barysynda zhүjke kletkalary birtindep zhinalyp dene bojynda tүjinderdi nemese gangliyalardy kurajdy Mysaly aldyngyzhelbezekti mollyuskalardyn zhүjke zhүjesi bes zhup gangliyalarynan turady zhutkynshaktyn үstinde zhup cerebraldi nemese bas gangliyalary ornalaskan olar bir birimen koldenen cerebraldi komissuramen zhalgaskan zhutkynshaktyn astynda ayaktyn aldyngy boliminde zhup pedaldi nemese ayak gangliyalary ornalasyp bir birimen koldenen pedaldi komissuramen zhalgaskan zhәne olar cerebraldi gangliyalarymen eki uzyna bojy konnektiva zhulyny arkyly bajlanysady Tomengi satydagy bauyrayaktylardyn pedaldi gangliyalary tүzilmej ornyna eki pedaldi bagana saktalgan pedaldi gangliyalardyn katarynda eki plevraldi gangliyalar ornalaskan olar bir birimen komissura zhәne cerebraldi men pedaldi gangliyalarymen konnektiva arkyly bajlanyskan artky ishektin astynda eki visceraldi nemese ishki tulga gangliyalary ornalasyp bir birimen koldenen visceraldi komissuramen zhalgaskan bularda baska gangliyalarymen konnektiva arkyly bajlanysady en sonynda plevrovisceraldi bagananyn zholynda parietaldi komissuramen kosylgan eki parietaldi gangliyalar zhatady Zhogaryda korsetilgen әrbir zhup gangliyalar ozderine tiisti mүshelerdi zhүjkelendiredi cerebraldi gangliyalar kozdi stato cistany zhutkynshakty zhәne bas karmalauyshtaryn pedaldi ayaktyn bulshyketterin plevraldi mantiyany tynys alu mүshelerin visceraldi ishki tulga mүshelerin parietaldi ktenidiyalardy zhelbezekterdi zhәne osfradiyalardy Osy atalgan negizgi gangliyalardan baska zheke mүshelerdi zhүjkelendiretin kosymsha gangliyalar da tүziledi mysaly bukkaldi nemese zhutkynshakzhup gangliyasy Artkyzhelbezektiler Opistobranchia men okpeliler Pulmonata klass tarmagynyn okilderinde gangliyalar sany bes emes zheti zhup bolady Baska bauyrayaktylarda gangliyalardyn bir birimen kosylu saldarynan olardyn sany azayady Bauyrayaktylardyn zhүjke zhүjesi asimmetriyanyn pajda boluyna bajlanysty kүshti ozgeristerge ushyragan Onyn negizi mynada barlyk aldyngyzhelbezektiler zhәne tomengi satydagy artky zhelbezektiler men okpeliler klass tarmagynyn okilderinin plevrovisceraldi konnektivteri ajkasady konnektivtin sozylyp ketuinin saldarynan sonda ornalaskan zhup parietaldi gangliyalar oryndaryn auystyrady yagni sol zhagyndagy gangliya on zhagyna ishektin astyna al on zhagyndagy sol zhak denesine ishektin үstine auysady Bauyrayaktylardyn mundaj zhүjke zhүjesin hiastonevraldi nemese ajkaskan dep atajdy Zhogargy satydagy artkyzhelbezektiler men okpeliler klass tarmaktarynyn okilderinde plevrovisceraldi konnektivterinin ajkasuy bajkalmajdy birak on zhak plevrovisceraldi konnektivasy sol zhagyndagysynan kyskarak bolady Mundaj zhүjke zhүjesin evtinevraldi nemese ajkaspagan dep atajdy Kop zhagdajda zhogargy satydagy bauyrayaktylardyn plevrovisceraldi konnektivalarynyn sonshalykty kyskaruy nәtizhesinde barlyk gangliyalar kosylyp zhutkynshaktyn ajnalasynda үlken bir gangliyany kurajdy Sezim mүsheleriBauyrayaktylardyn sezim mүshelerine sipap sezu himiyalyk sezim osfradiyalar tepe tendik statocist kozderi tagy baska mүsheleri zhatady Sipap sezu kyzmetin bas karmalauyshtary mantiya zhiekteri zhәne baska da mүsheleri atkarady Himiyalyk sezimi osfradiyalar Olar zhelbezekterdin tүbinde ornalasyp zhetilgen kүjinde eki zhagynda 100 150 zhapyrakshalary bar uzyn kalaksha tәrizdi bolady sondyktan da zhelbezekterge bir shama uksas Қalakshanyn ishi gangliozdy kletkalarga tola olardyn zhүjke talshyktary zhapyrakshalarga karaj bagyttalyp zhatady Statocist nemese tepe tendikti saktau mүshesi barlyk bauyrayaktylarda bar Statocist eki zhabyk kobikshe pishindes bolyp pedaldi gangliyalardyn katarynda ornalasady Olardyn ishki epitelij kabaty terbelmeli zhәne sezgish kletkalardan tүzilgen kejde sezim kletkalarynan erekshe katpar nemese estu dagy okshaulanady Kopirshik ishindegi sujyktykta 1 den 100 ge dejin statolitter dep atalatyn usak komir kyshkyl izbestti tasshalar estu kyzmetin atkaratyn zhүzip zhүredi Mollyuskalardyn denesi auytkygan kezinde statolitter oz kalpyn ozgertip sezim kletkalaryna әser etedi de olar zhүjke kletkalaryn kozdyryp sol sәtte mollyuska kenistikke bagytyn bagdarlajdy Zhogaryda korsetilgendej statocistany cerebraldi gangliyalar zhүjkelendiredi Bauyrayaktylardyn basyndagy artky karmalauyshtarynyn ushynda nemese tүbinde bir zhup kozderi ornalaskan Evolyuciya barysynda bauyrayaktylardyn kozderi zhaj koz shunkyrlarynan koz zhanary men shyny tәrizdi denesi bar koz kapshyktaryna dejin kүrdelenedi Zhogargy satydagy bauyrayaktylarda kozdin negizin koz burshagy shynyly dene zhәne torly kabyk kurajdy Zhynys zhүjesiBauyrayaktylardyn zhynys zhүjesi germafroditti tek aldyngyzhelbezektiler klass tarmagynyn tүrleri dara zhynystylar Songylarynyn zhynys dimorfizmi bajkalmajdy zhynys bezderi analyk pen atalyk әrkashan da bireu Analygynyn zhumyrtka bezi analyk zholyna auysady da onyn sheti zhuandap zhatynga kejde tukym kabyldagysh kapshygyna ajnalady Atalygynyn tukym bezi tukym shygargysh zholyna auysyp ol denesinin aldyngy ushynda on zhagynda zhynys tesigimen ayaktalady Zhynys tesiginin zhanynda bulshyketti oskin shagylysu mүshesi zhatady Tomengi satydagy bauyrayaktylarda arnajy tukym shygargysh zholy bolmajdy al zhynys bezi on zhak bүjrekke ashylady Artkyzhelbezektiler men okpelilerdin zhynys zhүjesi germafroditti zhәne kүrdeli kurylysty Mysaly zhүzim uluyn Helix pomatia alatyn bolsak onyn bir germafroditti bezi bolady sonda spermatozoidtary men zhumyrtkalary pisip zhetiledi Germafroditti bezi uzyn germafroditti zholyna zhalgasady Germafroditti tukym shygargysh zhol erekshe akuyzdy bezdin tүtikshesin ozine kabyldap kenejedi onyn zhuandau zholy zhumyrtkalardy al zhinishkesi spermatozoidtardy otkizu kyzmetin atkarady Ary karaj zhalpy germafroditti zhol eki zheke zholga bolinedi atalyk zhәne analyk Atalyk tukym shygargysh zholy eki shybyrtky bich zhәne zhynys kloakasyna ashylatyn bulshyketti shagylys mүshesimen ayaktalady Analyk zhumyrtka shygargysh zholy kenejip ogan zhynys kloakasyna ashylatyn kynap ulasady Sonymen katar zhatynga sausak tәrizdi bezderdin zhәne kynapka tukym kabyldagysh kapshyk pen sүjispenshilik zhebe kapshygynyn tүtiksheleri ashylady Zhebe komir kyshkyldy izbesttin ineleri kozdyru kyzmetin atkarady yagni kopulyaciya kezinde bir ulu shybyrtky arkyly kapshyktan zhinagan inelerdi ekinshi uludyn denesine kirgizip titirkendiredi Ұryktanuy ajkasa shagylysuy arkyly zhүredi DamuyBauyrayaktylardyn syrttaj uryktanuymen katar karapajym tүrlerinde kopshiliginde ishtej uryktanu damyp kalyptaskan Zhumyrtkalaryn denesinen bolip auada tez katpajtyn sujyk zattyn pillәnin ishine salady Zhumyrtkanyn bolshektenui kopkyltandy kurttardiki Polychaeta siyakty tolyk birkelki emes spiraldi determinativti Bularda da tort makro men mikromerleri kuralady A V S D zhәne a B c d zhәne D blastomeradan onyn 4d urpagynan mezoderma kalyptasady Tomengi satydagy aldyngyzhelbezekti Prosobranchia mollyuskalardyn zhumyrtkalarynan kopkyltandy kurttarga tәn trohofora tәrizdi dernәsil shygady Ol auyz үsti nemese prototroh dep atalatyn kirpiksheli beldeulerinin komegimen biraz uakyt sudyn zhogargy kabatynda zhүzip zhүredi de kejin metamorfozga ushyrap kelesi zhelken nemese veliger lat velum zhelken dernәsil satysyna auysady Zhogargy satydagy aldyngyzhelbezektiler men barlyk artkyzhelbezektilerdin Opisthobranchia zhumyrtkalarynan birden zhelken nemese veliger balankurty shygady Zhelkennin auyz aldy boliminde әrkajsysy tolkyndy kirpiksheler kүltesimen zhiektelgen dernәsilnyn aty osydan 2 4 kejde 6 Atlanta tuysynda bүjir kalakshalary damygan Sonymen katar auyzynyn aldynda karmalauyshtary men kozderi auyzynyn artky denesinin bauyr zhagynda ayaktyn bastamasy men statocister damidy Zhelkennin arka zhagyndagy ektoderma kabaty kalyndap kejin pajda bolgan ojykka batyp onyn tүbinde bakalshak bezin tүzedi Bakalshak bezinin artynda ektoderma kabaty katparlanyp mantiya kuysynyn bastamasy men kylaulatkyshty zhauyp zhatady Өkpelilerde Pulmonata mantiya katparlary denesinin on zhagynda terendej tүsip birte birte aldyngy ushyna osuin zhalgastyrady Tomengi satydagy bauyrayaktylarda munyn ornyna mantiya kuysynyn bastamasy kylaulatkysh pen bakalshagy 180 ka kүrt ajnalady da akyrynda kylaulatkysh denenin aldyngy ushynda zhatady Zhelken biraz uakyt suda zhүzip zhүredi de kejin su tүbine tүsip auyz aldy kirpiksheler kүltesi redukciyalanyp eresek tүrine ajnalady Zhogaryda sipattalgan metamorfoz Prosobranchia men Opisthobranchia klass tarmagynyn okilderinde bajkalady al Pulmonata klass tarmagy okilderinin damuy tikelej zhүredi yagni uryktyn tүrlene ozgerui satysy sonyna dejin zhumyrtka kabygynyn ishinde otedi de syrtka eresek tүrine uksas mollyuska shygady DerekkozderDәuitbaeva K Ә Omyrtkasyzdar zoologiyasy Okulyk Almaty 2004 ISBN 9965 749 11 6