Балалар ауруы

Балалар ауруы - нэрестелер мен жас балалардың арасында табиғи жағдай мен этностың өзіндік генетикалык жаратылысының ерекшелігіне байланысты жиі кездесетін сырқат, ауру түрлері. Дэстүрлі ортада ұрнақтыц орксн жайып, өсіп-өнуіне ерскше мэп берген. Халық ауыз эдебиеті үлгілсріндегі этномәденистке және салт- дэстүргс байланысты пайымдаулардан көн балалы болу - қауым мүшелсрініц мүраты болгандығы байқалады. Жас жүбайларга «коген коздерің оніиацты болсын, көгендерііі бұршацты болсын», деп бата беруі, беташар жырында «алдыцгы етегіңді бала бассын, артцы етегіңді мал бассын» ден келінгс игі тілек білдіруі осының нақты айғағы. Қазақ қоғамында ересектердің денсаулығы мықты, тозімді болатыны, ауруға аз шалдығатыны туралы саяхатшылар мен зерттеушілердің еңбектерінде аз айтылмаған (қ. Ауру; Ем). Алайда нэрестелер мен жас балалардың арасында тіршілік жағдайына байланысты туындайтын ауру түрлері жиі бой корсетіп түрған. Б. а.-ын емдеу шараларын негізінен баланың күтімі мен тәрбиесіне жауапты ата-анасы мен жақындары, соның ішінде коп бала осірген әйел адамдар жүргізген. Ал аурудың сипаты мен ауырлығына қарай емдеу шараларын емсек, тэуіп, оташы, сынықшы, бақсы сияқты «мамандандырылган» адамдар жасаған. Баланы дауалаудағы кейбір шаралар екінші жағынан сақтандыру сипатында болады және түрлі емдеу жолдары мен тәсілдерін үштастыра кешенді түрде жүргізіледі. Жас нәрестеде жиі кездесетін ауру түрлерін халықтық эмпирикалық тәсілдермен дауалаған. Айталық, баланың қүлағына суық тиіп ауырғанда, тары қуырып, қуырылған тарыны ыстық күйінде мақта матадан тігілген кішкене қалтаға салып, қүлагына тартады; баланың тамағы ауырса, саусағын күйеге шылап, тамағын басады; егер іріңдеген болса, саусағын күйелеп іріңді жарады; жарылған ірің ішке кетпей, күйемен бірге сыртқа шығады деп білгендіктен, саусағын күйеге шылаған. Баланың ауруға жиі шалдығуы шошыну, қорқу, үрейлену сияқты себептерге байланысты пайда болады деп сенген қазақтар ондай ауруларды «цорыцтыц цұю» тәсілімен емдеген. Шошынған баланың үйқысы қашып, сандырақтап сойлейді. Ондайда баланың басына орамал жауып, күбылаға қаратып отырғызады. Су қүйылған кесені баланың басынан жоғары үстап түрып, оған алдын ала ертіп дайындаған қорғасын құяды. Быжылдап шыққан дыбыстан шошынған бала селк етіп, үйқыдан оянғандай әсерде болады. Кейін баланы қымтап жатқызганда тыныш үйықтап қалса, емнің балаға эсер еткені деп біліп, баланың неден шошынганын қатқан қорғасынға түскен бейнеден корген. Мысалы, иттен шошынса иттің, мысықтан шошынса мысықтыңт.б. бейнесі қатқан қорғасын бедерінен корінеді екен-мыс (толығырақ қ. Қорықтық құю). Егер ауырған баланы тэуіпке корсетсе, ол алдымен баланың екі шекесіне саусақгарын қойып, тамыр соғысын бақьшайды. Бала ауруының негізін анасының сүтінен деп тапса, анасына үш күн бойы тамақ бермей, тек күшала қайнатып берген. Ол үшін күшаланың бүршағын қабығынан тазартып, шәйнекке салып қайнатады да, оған бір қасық сүт қосады. Дэрі балаға анасыныц омырау сүті арқылы барады деген. Коз тиген баланың денесі мүздап немесе дене қызуы котеріліп, аузына емшек алмай, шырқырап жылайды. Бала шалқалап жылағаннан талып қалатын кездер де болады. Емші балаға коз тигенін оның маңдай тамырының шодырайып шығып түрғандығынан және шалқалап жылауынан, тамыр соғысынан біледі. Үлкендердің айтуынша, коз кез келген адамға тие бермей, қаны түщы адамдарға коз тигіш келеді екен. Балаға козі тиген күмэнді адам белгісіз болуы да мүмкін. Мүндайда дереу итгің итаяғьша жеті жапырақ нан сальш, оны итке жегізеді. Ит нанды жеп жатқанда «өзіңнен басцага ем бола гәр», деп тілейді. «Кәз арамнан цашады, адалга үйір» деп, ит итаяқгағы асын ішіп-жеп болтан соң, итаяқга қалған суды таза легенге қүйып алады да, суды жылытып, қанжылым суға баланы шомылдырып отырып, «көзің тисе көзің шықсын, тілің тисе тілің кесілсін», деп арбау создер айтады. Балаға коз тиюді дәстүрлі ортада ит тию деп те атайды (толығырақ қ. Арбау; Көз тию). Баланың анасы көзі тиген күмэнді адамның кім екенін білсе, оның бағалы киімінен өзіне білдірмей қиынды киып алады да, оған кептірілген адыраспан қосып түтетіп аластайды. Егер адыраспан шатырлап жанса, балаға тиген көздің қайтқаны деп түсінген (толығьірақ қ. Аластау). Кейде күмэнді адамды алып келіп, балаға үшкірту арқылы емдейді. Баланы жалаңаштап шешіндіріп, көзі тиген кісінің алдына жатқызып маңдай, бет алдына, ет- бетінен жатқызып жауырынына үшкіртеді (толығырақ қ. Үіикіру). Бала бақалы көлшікке шомылатын болса, баланың колына сүйел шығады деген түсінік болған. Сүйелді толған айға қаратып, «сенде мынадай әиіекей бар ма, эісоқ. болса алшы менің әшекейімді» деп, арбау сөздер айта отырып, ақ шүберекпен сүйелді сүртеді. Осылай үш рет қайталайды. Кейде сүйелді сиыр жапасының үстіне жауған жаңбыр суымен де жуады. Емдеудің тағы бірінде сүйелді аттың қылымен оны айналдыра байлап тастайды. Сүйел бірнеше күннен кейін үзіліп түседі (толығырақ қ. Суйел). Сыздауық, шиқан суық тигеннен шығады. Коршиқан денеге топ-топ болып шығатын шиқан түрі. Шиқан мен сыздауықты қаздың жемсауын тарту арқылы емдейді. Қазды «ем болсын» деп, арнайы сойып, жемсауын белек алып, біраз уақыт жылы суға салып қояды. Жемсау эбден жүмсарған кезде оны шиқанның немесе сыздауьщтың үстіне тартып, дәкемен орап, таңып тастайды. Балаға қызылша шығып ауырғанда, баланың денесі түтел бөртіп, тамаққа тэбеті болмайды, дене қызуы кетеріледі. Өмірден түйгені коп эжелер, Б. а.-нан әбден айыққанша, кір жууга мүлдем тыйым салады. Кір жуылса, баланың денесіндегі қьізылша бөртпесі кірдің көбігіндей қаптап көбейіп, жазылуы үзаққа созылады деп түсінген. Мүндайда баланьщ үстіне қызыл түсті киім кигізеді, терезеге қызыл түсті перде үстайды, қызыл түсті көрпе жабады. Баланы терлетуге тырысып, ыстық сүт береді (қ. Қызылша). Балаға қарамьщ шыкканда да осыған үқсас, бірак мұнда қызылшага қарағанда ірілеу қоңырқай қара түсті бортпе шығады. Қарамьщ шыққанда да домбырада күй немесе қобыз сарынын тыңдаткан оте пайдалы. Б. а.-нан айыға бастағанда қарамықтың беті қотырланып, түсе бастайды. Жазылған ңарамыц орны ақтаңдақтанып белгілі болып тұрады, бірте-бірте білінбей кетеді. Конекоз эжелердің айтуынша, қызылша, қарамық адамға омірінде міндетті түрде бір рет шығады, біреуге бала кезінде шықса, біреуге ересек болғанда шығады (қ. Қарамық). Қалампыр немесе пиязды шайнап, баланың бетіне үшкіріп бүрку немесе қара койдың окпе-бауырымен қағу да Б. а.-на қарсы жасалатын шаралар катарында. Кейде баланьщ кіндігі бүртиіп шығып кетсе, жылқының күмалағын басып жазатын болған. Қүмалақты аларда «өзіңнен өзгеге ем бол», деп алады. Баланың аузы уылса, кірпінің инесін күйдіріп, күлін аузына себеді. Баланың кіндігіне суық тисе, кіндігінің түбі аздап суланып, іші торсылдап кеуіп кетеді. Іші кепкен бала мазасызданып, үйқысы қашады. Мұндайда баланың әжесі бас бармағын суғапісірілгенжүмыртқапыцсарі.і уі.і іыма арміі.и і і.ірі.і и ш күйемен шылап, баланың КІІІДІГІП саіаі ним. и ш>і inn оңға қарай бүрайды. «Мепің қолым еисі. ги/чи mini Бәтиманың ңолы, иіипасын тигізе гор», дси 11 нгһ > и і ігр айтады. Осылай үш рет қайталайды. Жаңатуған сэбиді қыркынан шыққанша маіімен п.ічнм денесін уқалай отырып, аяқ-қолын созады. Бплині.ш денесінде болатын майда тікенектен баланыц міпасі.і кетіп, үйқысы бүзылады, яғни тікенек баланыц арқагыііа шым-шым батады. Мұндай тікенекті қолының үшымсп сезетін эжелер, баланы ет-бетінен жатқызып, жүқалап маймен сылап, сипалау арқылы тікенекті алады. Тікенектсп арылған бала үзак үйықтайды. Баланың қүлағына суық ті і і 11 ауырғанда, қазанды ысытып, тарыны қуырады. Қуырылғаі і тарыны ыстық күйінде мақта матадан тігілген кішкенс қалтаға салады. Баланың суық тиген қүлағын томен басып жатқызып, тарыны кұлағына тартады. Мұндай емдеуді омірден тәжірибесі мол әжелер атқарады. Баланың тамағы баспамен ауырса, саусағын күйеге шылап, тамағын басады. Сондықтан ол баспа ауруы деп аталған. Егер іріндеген болса, саусағын күйе шылап іріңді жарады. Күйеге шылайтын себебі, жарылған ірің ішке кетпей, күйемен бірге сыртқа шығады деп есептеген.

Дереккөздер

1. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2