АТЛАС ОБЛЫСЫ
Атлас облысының табиғат ерекшеліктерінде Жерорта теңізі субтропиктерін сахараның тропиктік шөлдері ландшафтарына өту сипаты байқалады. Африканың солтүстік-батыс жағалауы көп жағдайда Испанияның оңтүстік жағалауын еске түсірсе, ал оьлыстың ішкі аудандары өзінің табиғаты жөнінен Сахараның солтүстік шет аймақтарына жақын.
Облыс солтүстігі мен шығысында Жерорта теңізімен, ал батысында Атлант мұхитымен шектелген, оңтүстікте оның Сахарасымен шекарасы барлық жерде бірдей айқын білінбеген. Тұтас алғанда ол Атлас тау жоталарының оңтүстік етегімен сәйкес келеді, бірақ кейбір жерлерде сахаралық ландшафтар тауаралық ояңдарды бойлап солтүстікке қарай облыс алабына енеді.
«Атлас» және «Атлас таулары» деген атаулар еуропада қабылданған, бірақ жергілікті халыққа белгісіз. Жергілікті халықта жалпы осы барлық тау жүйелері үшін бірыңғай атау жоқ, тек қана жекелеген тау жоталары мен үстірттерінің аттары бар.
Жерорта теңізі жағалауы бойымен, жаға сызығына ілесе созылып жататын, Оңтүстік Испания мен Сицилия тауларының тікелей жалғасы болып табылатын биіктігі 2000-2500 м және қатпарлық жоталар бар. Бұл батыстағы Риф Атласы немесе Эр-Риф, шығыстағы ТелльАтлас. Облыстың жерорта теңіздік жағалауы жырымдалған әрі таулары кеме жүруге қолайлы қойнауларды жиектей отырып, теңізге тік құлайды немесе теңізден жағалық жазықтардың енсіз өңірімен бөлінген.
Облыстың оңтүстігінде Атлант мұхитынан солтүстік-шығысқа қарай Биік Атлас жотасы созылып жатыр, оның едәуір бөлігі герцин циклі кезінде қалыптасқа. Тубкаль массивінде ол 4165 м жетеді – бұл бүкіл облыстың максимум биіктігі. Биік Атластың солтүстік-шығысқа қарайғы жалғасы болып Сахара Атласы саналады. Биік Атластан біраз оңтүстікке қарай Антиатлас жотасы көтеріліп тұр, ол платформаның кайнозой қозғалысымен көтерілген шет аймағы болып табылады.
Тау жоталарының екі зонасы аралығында тауаралық иіндерге сәйкес келетін ішкі жазықтар мен биік үстірттер өңірі жатыр. Үстірттер Атлант бойы шеткі ойпатынан сатылана көтеріледі де солтүстік-шығыста Жерорта теңізі жағалауына дейін барады. Биік таулы облыс, жас солтүстік жоталарды қоса неогеннің аяғында вертикаль сипаттағы күшті қозғалыстарға ұшыраған бұл қозғалыстар оның қазіргі қалпын анықтаған және Оңтүстік Еуропа тауларынан бөлген. Осы вертикальдық ығысулар жеке тау жоталарының көтерілуіне әкеліп соқты және вулкандық әрекеті қоса-қабат жүрді. Көптеген биік шыңдар, соның ішінде Тубкаль да сөнген вулкандар болып табылады. Тектоникалық жанданудың толастамағандығын жиі жер сілкінуден көруге болады.
Климаты
Қазіргі рельефтің ерекшеліктері едәуір дәрежеде Атлас облысының көпшілік бөліігнде басым түсетін құрғақ және шұғыл континенттік климатқа байланысты болады. Пәрменді жүретін үгілу процестері тауларды бұзып, олардың етегі мен ішкі үстірттерде қираған материалдың көп мөлшерде жинақталуына себеп болады. Осындай қалың үйінділердің арасынан қия, жалаң беткейлес және үшкір шыңды биік жоталар көтеріліп тұрады. Екінші жағынан, рельеф қатты эрозиялық тілімделуімен ерекшеленеді. Терең шатқалдар тау жоталарын кесіп өтеді, ішкі үстірттердің бетін тұрақты суы жоқ арналар жүйесі тілгілейді. Мұндай тілімдену – қазіргі жағдайлардың нәтижесі емес, осының алдындағы анағұрлым ылғалды дәуірдің мұрасы.
Атлант мұхиты мен Жерорта теңізі жағалауларына жазы құрғақ, ыстық, қыс ыжұмсақ, ылғалды климат тән. Жауын-шашынның едәуір мөлшерін мұнда батыс желдері Атлантикадан әкеледі де оларды таулардың батыс және солтүстік беткейлері мен жағалық өңірде қалдырады. Батыста жауын-шашын 800 мм астам жауады, шығысқа қарай олардың мөлшері күрт азайып, Сахель жазығында, Габес шығанағы маңында 200-300 м дейін төмендейді. Қыс айларының орташа температурасы Оңтүстік Еуропаға қарағанда жоғары болып, +12 – 15ºС-ге жетеді. Жағалауға қар қте сирек түседі және жылдам еріп кетеді.
Жазға температурбатыстан шығысқа қарай +24-тен +24 ºС-ге дейін жоғарылайды.жаз айлары мен өтпелі маусымдарда солтүстік жағалауда тауларда сирокко соғады (фен типті жел), бұл кезде температура +34-40 ºС-ге дейін көтеріледі.
Биік үстірттер мен тұйық аңғарлардың, сондай-ақ тау жоталарының ішкі беткейлерінің климаты шұғыл континенттік, құрғақ және жергілікті жердің өте биік болуына байланысты айтарлықтай қатал. Атлас облысының бұл бөліктерін «ыстық күнді суық ел» деп атайды. Тау жоталары ылғалды ауа массаларының ішкі аудандарға өтуіне бөгет жасайды, сондықтан онда жауын-шашын 500 мм аз түседі. Жауын-шашын максимумы барлық жерде қыста, ал қысы барынша суық болғандықтан (аяздар -10-17 ºС-ге дейін жететін кездер болады) қардың қалыңдығы тауларда 2 м дейін баратын кездер жиі болады. Кейде кенет ерте түскен қар тауда жайылып жүрген малды шығынға ұшыратады. Жазда үстірттің үсті мен ішкі аңғарлар қатты ысып кетеді де, температура күндіз +26-28 ºС-ге жетсе, максимум +50 ºС-ге дейін барды. Түні әдетте салқын, үсік жиі-жиі болып тұрады. Облыстың барлық жерінде дерлік егістер қолдан суғаруды қажет етеді.
Өзендері
Тек тікелей Атлант мұхитына жапсарлас аудандар ғана тұрақты арна ағыстарымен суғарылады. Қысқа өзендер де солтүстік беткейлерден Жерорта теңізіне құяды. Ішкі аудандардағы құрғап қалатын арналар оқта-текте жауған жаңбырдан кейін ған суға толады. Көптеген арналар тұйық көлдер – шоттарға қарай еңіс келеді, олар жылдың көп уақытында кеуіп жатады да, тұз қабыршығымен жабылады. Су торабының қоректенуінде және егістерді суарудағы таулардағы қардың көктемде еріген суының үлкен маңызы бар. Дегенмен өте тез шығындалады да бүкіл жаз бойы дерлік шоттар мен өзен арналары кеуіп жатады. Өсімдік және топырақ жамылғыларында, климаттағы сияқты, жағалық аудандар мен ішкі аудандар арасында айырмашылықтар бар.
Өсімдіктері
Жағалауда беткейлердің төменгі бөліктерінде қошқыл қоңыр топырақтар басым, оларды маквис типті мәңгі жасыл қаулар, ергежейлі пальмалар тоғайы, мәңгі жасыл тоз емені орманы, ал сәл жоғарыда - алып атлас самырсыны мен қылқан тистен тұратын қылқан жапырақты ормандар өседі. 1500 м биікте мәңгі жасыл ормандар жапырақ тастайтын орта еуропалық жалпақ жапырақты ормандарға жол береді. Орманның жоғары шекарасы 3000 м биіктікте жатыр. Жағалық өңірдег ітабиғи өсімдіктер өте құртылып жіберілген. Климаттық жағдайлары субтропиктік дақылдардың өсуіне қолайлы. Жерорта теңізі мен Атлант мұхиты жағалауларының суармалы тоғайлары, дәнді дақыл егістері алып жатыр. Балшықтан соғылған үйлерден тұратын араб елді мекендері төңірегінде абрикос, шабдалы және анар ағаштарының бақтарын жиі көруге болады. Ылғалды жел жаққа қараған террасаланған тау жүзім беткейлерінде жүзім шыбығы өсіріледі. Эвкалипт, атлас самырсыны және құрма пальмасы ағаштарының қолдан отырғызылған екпелері бар.
Құнары аз сортаң, көбінесе сұр топырақты болып келетін ішкі үстірттер мен аңғарлар құрғақ дала мен шөлейтке жатады.ондай жерлерге әлбетте тікенекті селдір, жастық тәріздес кішкентай бұталар, шағын ююб ағашы, қараған мен жабайы пісте, жусанның және жоғары сапалы, қағаз жасау үшін бағалы шикізат болып табылатын биік, әрі қатаң астық тұқымдас альфа тән. Жергілікті халық жабайы өсетін альфан жинайды, ал кей жерлерде оны арнайы қолдан өсіреді. Облыстың ішкі аудандарындағы халықтың дені мал шаруашылығымен айналысады және жартылай көшпелі күн көреді. Ұстайтын малдары негізінен түйе мен қой, олар тау ішіндегі құрғақ жайылымдардың жұтаң азығын қанағат тұтады.
3000 м биік тауларда өзінің түр құрамы жағынан Еуропаның тау шалғындарынан көп кейін тұратын альпі шалғындарының біршама сирек учаскелері кездесіп қалады. Ең биік жоталарының шыңдары өсімдіксіз болады және жылдың көп уақытында қар жамылып жатады. Таудың оңтүстік етегінен нағыз шөл басталады, ондағы әр жерде кездесетін оазистер құрма пальмасы өсіріледі.
Жануарлары
Атлас облысының жануарлар дүниесі Африка мен Оңтүстік Еуропа түрлерінен тұрады. Оның құрамында кемірушілер көп, шөп қоректі жануралардан, кемірушілерден тұяқтыларға өтпелі даман бар. Қояндай ғана осынау бір ебедейсіз жануарлар тауда топ-тобымен жүреді, оның етін жейді. Жыртқыштардан барлық жерге бірдей шие бөрілер, виверралар, жабайы мысық және гиена тараған. Бұның оңтүстіктен келіп тұратын арыстандар қазір кездеспейді, бұл Испанияның оңтүстігінде қандай түр кездессе, тап сол түр. Кесіртке, жылан, әр түрлі жәндіктер көп-ақ. Ауыл – шаруашылығы оқтын-оқтын көк қасқа шегірткелердің басым келуіне зардап шегеді.
Дереккөздер
- Власова Т.В. Материктердің физикалық географиясы. Педагогика институтында география мамандықтары бойынша оқитын студенттерге арналған оқулық. Алматы, “Мектеп”, 1985 ж. Издательство “Просвещение” 1976 г.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Baska magynalar үshin Atlas magyna degen betti karanyz ATLAS OBLYSYAtlas oblysynyn tabigat erekshelikterinde Zherorta tenizi subtropikterin saharanyn tropiktik sholderi landshaftaryna otu sipaty bajkalady Afrikanyn soltүstik batys zhagalauy kop zhagdajda Ispaniyanyn ontүstik zhagalauyn eske tүsirse al olystyn ishki audandary ozinin tabigaty zhoninen Saharanyn soltүstik shet ajmaktaryna zhakyn Oblys soltүstigi men shygysynda Zherorta tenizimen al batysynda Atlant muhitymen shektelgen ontүstikte onyn Saharasymen shekarasy barlyk zherde birdej ajkyn bilinbegen Tutas alganda ol Atlas tau zhotalarynyn ontүstik etegimen sәjkes keledi birak kejbir zherlerde saharalyk landshaftar tauaralyk oyandardy bojlap soltүstikke karaj oblys alabyna enedi Atlas zhәne Atlas taulary degen ataular europada kabyldangan birak zhergilikti halykka belgisiz Zhergilikti halykta zhalpy osy barlyk tau zhүjeleri үshin biryngaj atau zhok tek kana zhekelegen tau zhotalary men үstirtterinin attary bar Zherorta tenizi zhagalauy bojymen zhaga syzygyna ilese sozylyp zhatatyn Ontүstik Ispaniya men Siciliya taularynyn tikelej zhalgasy bolyp tabylatyn biiktigi 2000 2500 m zhәne katparlyk zhotalar bar Bul batystagy Rif Atlasy nemese Er Rif shygystagy TellAtlas Oblystyn zherorta tenizdik zhagalauy zhyrymdalgan әri taulary keme zhүruge kolajly kojnaulardy zhiektej otyryp tenizge tik kulajdy nemese tenizden zhagalyk zhazyktardyn ensiz onirimen bolingen Oblystyn ontүstiginde Atlant muhitynan soltүstik shygyska karaj Biik Atlas zhotasy sozylyp zhatyr onyn edәuir boligi gercin cikli kezinde kalyptaska Tubkal massivinde ol 4165 m zhetedi bul bүkil oblystyn maksimum biiktigi Biik Atlastyn soltүstik shygyska karajgy zhalgasy bolyp Sahara Atlasy sanalady Biik Atlastan biraz ontүstikke karaj Antiatlas zhotasy koterilip tur ol platformanyn kajnozoj kozgalysymen koterilgen shet ajmagy bolyp tabylady Tau zhotalarynyn eki zonasy aralygynda tauaralyk iinderge sәjkes keletin ishki zhazyktar men biik үstirtter oniri zhatyr Үstirtter Atlant bojy shetki ojpatynan satylana koteriledi de soltүstik shygysta Zherorta tenizi zhagalauyna dejin barady Biik tauly oblys zhas soltүstik zhotalardy kosa neogennin ayagynda vertikal sipattagy kүshti kozgalystarga ushyragan bul kozgalystar onyn kazirgi kalpyn anyktagan zhәne Ontүstik Europa taularynan bolgen Osy vertikaldyk ygysular zheke tau zhotalarynyn koteriluine әkelip sokty zhәne vulkandyk әreketi kosa kabat zhүrdi Koptegen biik shyndar sonyn ishinde Tubkal da songen vulkandar bolyp tabylady Tektonikalyk zhandanudyn tolastamagandygyn zhii zher silkinuden koruge bolady Klimaty Қazirgi releftin erekshelikteri edәuir dәrezhede Atlas oblysynyn kopshilik boliignde basym tүsetin kurgak zhәne shugyl kontinenttik klimatka bajlanysty bolady Pәrmendi zhүretin үgilu procesteri taulardy buzyp olardyn etegi men ishki үstirtterde kiragan materialdyn kop molsherde zhinaktaluyna sebep bolady Osyndaj kalyn үjindilerdin arasynan kiya zhalan betkejles zhәne үshkir shyndy biik zhotalar koterilip turady Ekinshi zhagynan relef katty eroziyalyk tilimdeluimen erekshelenedi Teren shatkaldar tau zhotalaryn kesip otedi ishki үstirtterdin betin turakty suy zhok arnalar zhүjesi tilgilejdi Mundaj tilimdenu kazirgi zhagdajlardyn nәtizhesi emes osynyn aldyndagy anagurlym ylgaldy dәuirdin murasy Atlant muhity men Zherorta tenizi zhagalaularyna zhazy kurgak ystyk kys yzhumsak ylgaldy klimat tәn Zhauyn shashynnyn edәuir molsherin munda batys zhelderi Atlantikadan әkeledi de olardy taulardyn batys zhәne soltүstik betkejleri men zhagalyk onirde kaldyrady Batysta zhauyn shashyn 800 mm astam zhauady shygyska karaj olardyn molsheri kүrt azajyp Sahel zhazygynda Gabes shyganagy manynda 200 300 m dejin tomendejdi Қys ajlarynyn ortasha temperaturasy Ontүstik Europaga karaganda zhogary bolyp 12 15ºS ge zhetedi Zhagalauga kar kte sirek tүsedi zhәne zhyldam erip ketedi Zhazga temperaturbatystan shygyska karaj 24 ten 24 ºS ge dejin zhogarylajdy zhaz ajlary men otpeli mausymdarda soltүstik zhagalauda taularda sirokko sogady fen tipti zhel bul kezde temperatura 34 40 ºS ge dejin koteriledi Biik үstirtter men tujyk angarlardyn sondaj ak tau zhotalarynyn ishki betkejlerinin klimaty shugyl kontinenttik kurgak zhәne zhergilikti zherdin ote biik boluyna bajlanysty ajtarlyktaj katal Atlas oblysynyn bul bolikterin ystyk kүndi suyk el dep atajdy Tau zhotalary ylgaldy aua massalarynyn ishki audandarga otuine boget zhasajdy sondyktan onda zhauyn shashyn 500 mm az tүsedi Zhauyn shashyn maksimumy barlyk zherde kysta al kysy barynsha suyk bolgandyktan ayazdar 10 17 ºS ge dejin zhetetin kezder bolady kardyn kalyndygy taularda 2 m dejin baratyn kezder zhii bolady Kejde kenet erte tүsken kar tauda zhajylyp zhүrgen maldy shygynga ushyratady Zhazda үstirttin үsti men ishki angarlar katty ysyp ketedi de temperatura kүndiz 26 28 ºS ge zhetse maksimum 50 ºS ge dejin bardy Tүni әdette salkyn үsik zhii zhii bolyp turady Oblystyn barlyk zherinde derlik egister koldan sugarudy kazhet etedi Өzenderi Tek tikelej Atlant muhityna zhapsarlas audandar gana turakty arna agystarymen sugarylady Қyska ozender de soltүstik betkejlerden Zherorta tenizine kuyady Ishki audandardagy kurgap kalatyn arnalar okta tekte zhaugan zhanbyrdan kejin gan suga tolady Koptegen arnalar tujyk kolder shottarga karaj enis keledi olar zhyldyn kop uakytynda keuip zhatady da tuz kabyrshygymen zhabylady Su torabynyn korektenuinde zhәne egisterdi suarudagy taulardagy kardyn koktemde erigen suynyn үlken manyzy bar Degenmen ote tez shygyndalady da bүkil zhaz bojy derlik shottar men ozen arnalary keuip zhatady Өsimdik zhәne topyrak zhamylgylarynda klimattagy siyakty zhagalyk audandar men ishki audandar arasynda ajyrmashylyktar bar Өsimdikteri Zhagalauda betkejlerdin tomengi bolikterinde koshkyl konyr topyraktar basym olardy makvis tipti mәngi zhasyl kaular ergezhejli palmalar togajy mәngi zhasyl toz emeni ormany al sәl zhogaryda alyp atlas samyrsyny men kylkan tisten turatyn kylkan zhapyrakty ormandar osedi 1500 m biikte mәngi zhasyl ormandar zhapyrak tastajtyn orta europalyk zhalpak zhapyrakty ormandarga zhol beredi Ormannyn zhogary shekarasy 3000 m biiktikte zhatyr Zhagalyk onirdeg itabigi osimdikter ote kurtylyp zhiberilgen Klimattyk zhagdajlary subtropiktik dakyldardyn osuine kolajly Zherorta tenizi men Atlant muhity zhagalaularynyn suarmaly togajlary dәndi dakyl egisteri alyp zhatyr Balshyktan sogylgan үjlerden turatyn arab eldi mekenderi tonireginde abrikos shabdaly zhәne anar agashtarynyn baktaryn zhii koruge bolady Ylgaldy zhel zhakka karagan terrasalangan tau zhүzim betkejlerinde zhүzim shybygy osiriledi Evkalipt atlas samyrsyny zhәne kurma palmasy agashtarynyn koldan otyrgyzylgan ekpeleri bar Қunary az sortan kobinese sur topyrakty bolyp keletin ishki үstirtter men angarlar kurgak dala men sholejtke zhatady ondaj zherlerge әlbette tikenekti seldir zhastyk tәrizdes kishkentaj butalar shagyn yuyub agashy karagan men zhabajy piste zhusannyn zhәne zhogary sapaly kagaz zhasau үshin bagaly shikizat bolyp tabylatyn biik әri katan astyk tukymdas alfa tәn Zhergilikti halyk zhabajy osetin alfan zhinajdy al kej zherlerde ony arnajy koldan osiredi Oblystyn ishki audandaryndagy halyktyn deni mal sharuashylygymen ajnalysady zhәne zhartylaj koshpeli kүn koredi Ұstajtyn maldary negizinen tүje men koj olar tau ishindegi kurgak zhajylymdardyn zhutan azygyn kanagat tutady 3000 m biik taularda ozinin tүr kuramy zhagynan Europanyn tau shalgyndarynan kop kejin turatyn alpi shalgyndarynyn birshama sirek uchaskeleri kezdesip kalady En biik zhotalarynyn shyndary osimdiksiz bolady zhәne zhyldyn kop uakytynda kar zhamylyp zhatady Taudyn ontүstik eteginen nagyz shol bastalady ondagy әr zherde kezdesetin oazister kurma palmasy osiriledi Zhanuarlary Atlas oblysynyn zhanuarlar dүniesi Afrika men Ontүstik Europa tүrlerinen turady Onyn kuramynda kemirushiler kop shop korekti zhanuralardan kemirushilerden tuyaktylarga otpeli daman bar Қoyandaj gana osynau bir ebedejsiz zhanuarlar tauda top tobymen zhүredi onyn etin zhejdi Zhyrtkyshtardan barlyk zherge birdej shie boriler viverralar zhabajy mysyk zhәne giena taragan Bunyn ontүstikten kelip turatyn arystandar kazir kezdespejdi bul Ispaniyanyn ontүstiginde kandaj tүr kezdesse tap sol tүr Kesirtke zhylan әr tүrli zhәndikter kop ak Auyl sharuashylygy oktyn oktyn kok kaska shegirtkelerdin basym keluine zardap shegedi DerekkozderVlasova T V Materikterdin fizikalyk geografiyasy Pedagogika institutynda geografiya mamandyktary bojynsha okityn studentterge arnalgan okulyk Almaty Mektep 1985 zh Izdatelstvo Prosveshenie 1976 g