Алтай аспаптары

Алтай аспаптары. Алтайдың музыкалық аспаптарының өзге түркі тілдес халықтар аспаптарымен ортақ қасиеті көп, солай бола тұра олардың құрылысында, ойнау тәсілдерінде, т. б. таза ұлттық ерекшеліктері де бар. Алтай аспаптарына тән сипат, олардың елеулі өзгеріске ұшырамай, баяғы қалпын сақтауы дер едік. Алтайлық орындаушылар — кайчилер өз аспаптарында батырлар жырларын, әндер мен кайларды сүйемелдейді.

Алтайлықтарда шертіп ойналатын аспаптардың ішінде неғұрлым кең тарағаны топшуур. Бұл аспап өзінің құрылысы мен дыбыс көлемі, тембрі, ойнау тәсілі жағынан қазақтың шертіп ойналатын көне аспабы шертерге, сондай-ақ хакастың хомысына, тофтардың чарты кобусына, шорцтердің шерчен комусына және тувалықтардың допшулурына ұқсайды. Олардың ұқсастығы шанағының тұтас ағаштан ойып жасалуынан көрінеді, сондай-ақ шанақ беті көнмен керіліп, қапталған. Мойнында пернелер жоқ, ішегі жылқының ширатылған қылы.

Қазіргі жетілдірілген топшуур қазақтың домбырасына әжептәуір ұқсайды. Қыл ішек тарамыс ішекпен ауыстырылған, шанақтағы көн терінің орнына тақтай қақпақ пайдаланылған. Топшуурда диапазоны бірінші позицияда рындалатын қарапайым халық ән-күйлері тартылады. Гопшуурдың көлемі:

• ұзындығы —84 см,
• бет қақпағының ұзындығы— 27 см,
• бет қақпақтың ені — 20 см,
• шанақтың тереңдігі —7,5 см,
• мойнының ені —4 см,
• басының ұзындығы—11,5 см.

Қияқпен ойналатын аспаптардан алтайлықтарда екі шекті икили ғана сақталған. Құрылысы жағынан аумаған гоншуур, бар айырмашылығы оның даусы садақ сияқты қиқтың көмегімен алынады. Икили кварта бойыиша сүйге келтіріледі. Ойнау кезінде аспапты тізеге тікесікен қояды, негізінен бірінші позицияда ойналады.

Шертіп ойналатын және қияқпен ойналатын аспаптардың аралығындағы ұқсастық басқа түркі тілді халықтарда да кездеседі. Мысалы, қазақтың қияқпен ойналатын аспабы қылқобыз өзінің құрылысы жағынан шертіп ойналатын аспап шертерге хакастың қияқпен ойналатын аспабы — ыых — шертіп ойналатын хомысқа, ал туваның игилиі — дошпутурға ұқсайды. Алтайлық бір икилидің көлемі:

• жалпы ұзындығы —79 см,
• бет қақпағының ұзындығы —27,5 см,
• бет қақпақтың ені —18 см,
• мойнының ені —4 см,
• шанақтың тереңдігі —7,5 см,
• қияқтың ұзындығы —54 см.

Үрлеп тартылатын аспаптардың алтайлықтарда бірнеше түрі сақталған. Олар — эдиске, амырғы, сыбыскы, сыырткыш және шоор. Аңның даусына еліктеуіш аспап шырғыны аңшылар маралды алдап түсіру үшін ерте заманнан бері қолданып келген. Аспап қылқанды жапырақты ағаштан немесе тағы ешкінің мүйізінен жасалынған, түрі конус формасында, ұзындығы —60-70 см. Соңғы кезде мылтықтың оқтығынан жасалынғаны да кездесті. Қазақтарда бұл аспап бұғышақ деп аталады немесе бұғы сыбызғы делінеді. Хакастар пырғы, тувалықтар — авырга дейді. Бұл аспаптардан дауыс алыну тәсілдері мен жасалу түрлері бір-біріне ұқсас келеді.

Маралдарды шақыру үшін қолданылған, бұғышақ аспабын іздестіріп таба алмадық. Бұл өлкеде бұғышақты білетіндер де, оның қандай болғанын айтып бере алатындар да көп. Әттең не керек, аспаптың өзі сақталмаған. Оны осы маңның аңшылары пайдаланғаны жайында дерек «Бұқтармалық бұрынғы салт-жоралар» деп аталатын кітапта бар. Бұл еңбектің авторлары Е. Э. Бломквист пен Н. П. Гринкова:

«Мұндай труба ағаштан жасалады, мұқият қырнап жонылған және бір-біріне жымдастыра желімдеген екі бөліктен тұрады, ұзындығы — 70 сантиметрге дейін болы келеді.»

- деп жазған екен.

Сыбыскы немесе эдиске аңшылықта қозыны алдап шақыру үшін қолданылған. Аспап қайыңның қос қабатталған қабығынан жасалған, дауыс осы қабықтың тербелісі арқылы алынған. Сыбыскы деген сөз қазақтың үрлеп ойналатын аспабының сыбызғы деген атына ұқсайды. Аңшылықта қолданылатын тағы бір үрлеп ойналатын аспап — сыгырткыш, оның даусы ала тышқанның даусына ұқсас. Бұл аспап қамыстан жасалыпады және ысқыру үшін қажетті ойығы болады. Музыкалық аспаптың бірнеше түрінің аңға шыққанда пайдаланылғаны алтайлықтардың аңшылықпен айналысқанын көрсетеді. Бұл аспаптың қазақтың ысқыруық аспабына ұқсастығын байқаймыз.

Үрлеп тартылатын аспап немесе қурайдан жасалынады, оның ұзындығы орындаушы музыканттың қолының ұзындығына сәйкес келеді. Шоорда ойнау ойығы болмайды. Шоор қазақтың сыбызғысы, қырғыздың чооры, туваның шооруы, башқұрт мен татардың қурайы тәрізді аспап. Мұнда ауа толқыны ысқыру құрылысы бар аспапта қолданылатындай тәсілмен бағытталады. Түтікте ауа ағысын ойыктың шетіне бағыттайтын төлке жоқ. Оның рөлін тіл атқарады. Дауыс ырғағы ауаның ағыс күшіне байланысты, сондай-ақ түтіктің төменгі тесігін жабу арқылы өзгертіледі.

Таулы Алтай автономиялы облысына 1967 және 1973 жылдары жасалған екі зкспедицияның нәтижесінде ол жақтан бірнеше музыкалық аспап әкелінген еді, олардың ішінде шоордың үш түрі бар.

Екінші шоор 6,5 см. қысқа, негізгі тоны — «ля» (кіші октава). Осы аспапта ойнай отырып, оның дыбыс қатарын анықтаған едік: a, е, a, cis, е, di, д, Һ, cis, е, а. Түтік ашық болса мынадай дауыс алынады: a, a, е, а, е төменгі ойық жабық тұрса — е, сіс, д, һ, а.

Жоғары регистрде дыбыс аралығындағы уақыт жақындап, гаммадағыдай дыбыс қатары пайда болады. Құрылысы қарапайым және аспаптың түрлі әуендері орындауға мүмкіншілігі шектеулі болғандығына қарап, онымен орындалған ежелгі алтай әуендерінін, диапазоны мен дыбьіс қатарын анықтау қиынға соқпайды.

Ұрып ойналатын көне аспаптарды бақсылар пайдаланған. Олардың қолынан тастамаған аспаптардың бірі— «ту-нур»—бубен; қазақтарда — даңғыра; хакастарда — туур; якуттарда — дунур; тувалықтарда — дунгур. Бақсылар көн теріні орбомен, былғарымен қапталған таяқпен немесе жай ғана қайыспен ұрғылайтын болған. Ал тунурға және бақсының киіміне темір теңгешелер, қоңыраулар, темір сақиналар ілінген.

Алтайлықтарда неғұрлым көп тараған аспап — комус. Оны кәрі-жас түгел тарта біледі. Оны тартудың шаңқобыздағыдай неше түрлі әдісі қалыптасқан, орындаушылар тіпті тіл мен көмейдің қимылын да пайдаланады. Аспаптың үлкендігі якуттің хомысынан гөрі шағындау, ал түрі туваның хомусына ұқсайды. Алтайлықтар комусты түрлі салт-жораларға да пайдаланған. 1973 жылғы экспедиция мүшелері үйлену тойы кезінде айтылатын жар-жар сияқты әннің бірнеше шумағын жазып алған еді, олар сондай-ақ салт-жора орындаушыларды фотоға түсіріп те алды және комустың бірнеше данасын Алматыға ала келді.

Қызғылықты ерекшелігі сонда, музыкант аспапты ойнай отырып, салт-жора сөздерін де қатар айтады. Соның нәтижесінде ауыздан шыққан әрбір сөз ақырын болса да анық естіліп тұрады. Бамбуктан жасалынатын аспап кулузын комус деп аталады.

Біз аспаптың негізгі тоны ля-бемоль мен дыбыс қатарын анықтай алдық.

Бұдан гөрі көлемі шағындау екінші комус «до-диез» тонында дыбыстайды. Оның дыбыс қатары «до-диез мажор». Бұл комустын, көлемі:

• шеңберінің ұзындығы— 58 мм,
• шеңберінің қалыңдығы —44 мм,
• тілшенің иілген тұсқа дейінгі ұзындығы —55 мм,
• тілшенің иілген бөлігінің ұзындығы — 27 мм,
• тілшенің ені — 1 мм.

Мүлде ұмыт болған аспаптар да бар. Олардың тек аттары ғана есте қалған, ал оның қандай болғаны туралы ешқандай дерек жоқ. Кейбір аспаптар суреттеліп жазылған, бірақ аспап түрінін, атауы айтылмайды. Осы белгісіз аспаптардың бірінің құрылысы көп ішекті жетігенге ұқсайды: шанағы тұтас ағаштан ойып жасалынған, шанақтың бетіне жеті ішек тартылған.

Алтай халқының аспаптық музыкасы тұрмысқа кеңінен тараған, тіпті күні бүгін де қолданылып келеді. Алтай әуендері әдетте қысқа қайрылып айтылады, диапазоны шағын және ырғағы әр алуан.

Дереккөздер

1. Мәдениеттану негіздері: Окулық. - Алматы: Дәнекер, 2000. ISBN 9965-485-34-8