Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Көне түркі жазбалары немесе Орхон-Енисей жазбалары — б.з. V ғ. — X ғғ аралығындағы түркі тайпаларының тасқа қашап жазған жазбалары.
Зерттелу тарихы
Ескерткіштер туралы мәліметтер тұтқынға түскен швед офицері Иоганн Страленбергтің жазбаларында кездеседі, ол Енисей өзенінің бассейніндегі белгісіз жазулар бар тастар туралы хабарлаған; бұл туралы ғалым Мессершмидт те мәлімет береді.
Уақыт өте келе бұл ескерткіштер туралы мәліметтер жиналғанымен, оларды ешкім оқи алмады. Бұл ескерткіштерді қалдырған халық туралы ешкім білмеді. XIX ғасырдың бірінші ширегінде Григорий Спасский өзі шығарған «Сібір вестнигі» журналында сол уақытта жиналған бұл тастар туралы мәліметтерді жариялады. Оның бұл мақаласы латын тіліне аударылып, басқа елдердің ғалымдарына қолжетімді болды.
1889 жылы фин ғалымдары енисей жазуларының атласын басып шығарды. Бұл ескерткіштердің алфавиті ашылмай тұрып, фин ғалымдары енисей мәдениетінің ескерткіштерін фин халқына тиесілі деп санаған.
Кейіннен белгілі болғандай, бұл пікірлер қате болып шықты. Сол 1889 жылы орыс зерттеушісі Н. М. Ядринцев бұрынғы белгісіз жазулары бар ескерткіштердің табылған жерлерінен алыста — Моңғолияда, Қошо-Цайдам алқабында, Орхон өзенінің жағасында (Селенгаға, ал Селенга Байкалға құяды) — енисей ескерткіштерімен салыстырғанда әлдеқайда үлкен ескерткіштерді тапты және бұл жазулар екі түрлі мәнге ие болды. Бұл ескерткіштерде белгісіз таңбалармен қатар қытай жазулары да болды. Осы «қытайлық» мәтіндерден, мысалы, бір (екі мағыналы) ескерткіштің 732 жылы түркі қағаны мен оның ағасына арналып қойылғаны анықталды.
Егер бұрын Енисей өзенінің бассейнінде табылған бұл белгісіз жазулары бар ескерткіштер енисейлік деп аталған болса, енді Н. М. Ядринцевтің табыстарынан кейін оларды орхондық немесе орхон-енисейлік деп атай бастады
Н. М. Ядринцевтің ізін жалғастыра отырып, 1890 жылы Орхон өзеніне, Моңғолияға фин археологиялық экспедициясы аттандырылды, ал 1891 жылы сол жерге Санкт-Петербургтен Ғылым Академиясының мүшесі академик В. В. Радлов басқарған экспедиция жіберілді.
1892 жылы осы екі экспедицияның нәтижелері жарияланды, ол екі үлкен атлас түрінде шықты, онда белгісіз жазулардың суреттері, қирандылардың жоспарлары, географиялық карталар және т.б. бар еді. Енді ғалымдар бұл белгісіз жазуларды толықтай оқуға мүмкіндік алды.
Бұл ескерткіштерді дат ғалымы профессор Вильгельм Томсен 1893 жылы оқи алды. Біздің академик В. В. Радлов та бұл жазуларды дешифрлеумен айналысты және В. Томсенге қарағанда кейбір әріптерді ертерек аша алды. Егер В. Томсенге дейін ғалымдар бұл белгісіз жазуларды Енисейден Орхонға дейінгі жазбалар арқылы белгілі алфавит белгілерінің көмегімен оқып келсе, профессор В. Томсен мүлде басқа жолмен жүрді. В. Томсен барлық алфавиттерді елемей, әріптердің өзара қатынасын терең зерттеуге тырысты. В. Томсен үшін кейбір әріптердің басқа әріптермен бірге жиі кездесетінін байқау маңызды болды, ал басқалары олай емес еді. Бұл В. Томсенді әріптерді алдыңғы және артқы қатардағы дыбыстардың саны бойынша екі сыныпқа бөлуге әкелді.
Бұл ой оны түркі тілдеріне жақындатты. В. Томсен белгісіз әріптерді зерттей отырып, орхон жазбаларынан «түрік», «тәңір» және басқа да сөздерді анықтай алды, және ақырында, 1893 жылғы 25 қарашада, ол Енисей мен Орхон жағалауындағы бұрын белгісіз жазулардың толық алфавитін тапты.
В. В. Радлов В. Томсеннің ашқан жаңалығын пайдаланып, осы үлкен жазулардың алғашқы аудармасын жасады. Н. М. Ядринцев ашқан Орхон жағалауындағы ескерткіш түркі қағаны Мойыншораға (734 жылы қайтыс болған) және оның інісі Күлтегінге (732 жылы қайтыс болған) арналғаны белгілі болды. Осылайша, көшпелі мемлекеттердің тарихы үшін жаңа дереккөз табылды, бұған дейін тек қытай жылнамаларынан ғана мәлімет алынған еді.
Бұл ескерткіштерден этнографиялық тұрғыдан да көптеген материал алуға болады. Алдымен, олар діни әдет-ғұрыптармен байланысты. Ханның қабір тасы әдетте қайтыс болған ханның бейнесімен безендірілген, обелиск жанында жиі қойылатын тастар — біз археологияда "тас мүсіндер" деп атайтын адамдардың бейнелері тұрғызылған.
Осылайша, бұл өлтірілгендердің өз жеңімпазымен о дүниеде байланысы бекітілген. Ескерткіш мәтіндерінен VIII ғасырдағы түріктердің бүкіл мемлекеттік құрылымымен, олардың дінімен және т.б. танысуға болады.
Қызығы, ескерткіштерде мынадай сөз тіркестері кездеседі: «Оған (яғни ескерткішке) қарап, сендер, даңқты түрік басшылары мен халық, біліңдер...», «Оған қарап, есте сақтаңдар...» және т.б. Демек, ескерткішті жасаушылар оны оқитын түріктерге арнап, оларға өз жазбаларында жүгінген.
1891 жылы Онин өзенінің бойында Н. М. Ядринцев үлкен ескерткіш ашты, ол «Онин ескерткіші» деп аталады.
1897 жылы Д. А. және Е. Клеменц Селенга өзенінің бойындағы Налайха пошта станциясында Тоныкөкке арналған үлкен ескерткіш тапты, ол үш түрік қағанының кеңесшісі болған: Елтеріс (692 ж. қайтыс болды), Қапаған (716 ж. қайтыс болды) және Мойыншор (734 ж. қайтыс болды).
1896–1897 жылдары Талас өзенінің бассейнінде (Қазақ Республикасы), Аулие-ата қаласының (қазіргі Жамбыл қаласы) маңында В. А. Каллаур және фин археологы Гейкель (Мунк және Доннермен бірге) руналары бар бес тасты (V—VI ғғ.) тапты. Оларды В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский, А. Гейкель, Ю. Немет және С. Е. Малов аударып, жариялады.
Оңтүстікқырғыз далаларынан Мемлекеттік Эрмитажда руналық белгілері бар тастар мен саз құмыралар табылған. Руналар табақтарда, құмыраларда, иіру аспаптарында және т.б. Алтай, Хакасия және Тува аймақтарында кездеседі.
Бурятияда руналық жазуы бар екі тас иіру аспабы табылды. Жазуды М. Резанен және С. Е. Малов оқыған.
1799 жылы Венгрияның Әулие Николай ауылында руналық жазуы бар алтын ыдыстар табылған үлкен қазына табылды. Жазудың әріптері талас ескерткіштерінің әріптеріне ұқсас болды. Алтын ыдыстардағы жазуды профессор Ю. Немет оқыған. Ол бұл жазуды X ғасырдың басына жатқызды және оны печенегтерге тиесілі деп санады.
Мемлекеттік Эрмитажда Ачик-таш (қазіргі Александр, қазір Қырғыз жотасы) ауылынан руналық белгілері бар ағаш таяқша сақталған. Түркі руналық жазуы сияқты жазу үшін ең қолайлы материал ағаш болар еді, бірақ уақыт бұрынғы осындай жазбалардың ағаш секілді әлсіз материалдарда сақталуына кедергі келтірді деп ойлауға болады. Бұл таяқша — осындай жазудың жалғыз үлгісі болып табылады. Таяқшадағы жазуды С. Е. Малов оқыған.
1914—1918 жылдардағы бірінші империалистік соғыс алдында Қытай Түркістанында жүргізілген археологиялық қазбалар нәтижесінде түркі руналары бар қағаз фрагменттері табылды.
Сонымен қатар, А. Стейн тауынан Дунхуанда табылған кішкентай кітапша (100 бетке дейін) Томсенмен аударылған. Бұл шығарма шамандық мазмұнда болған: жоралғылар мен белгілер түркі руналарының ең көне фрагменттері сақталған.
Академик С. Ф. Ольденбург Турфан оазисінен түркі руналарымен жазылған бір құқықтық құжатты алып шықты. Ескерткіш академик В. В. Радловтың басшылығымен жарияланып, аударылды.
Турфан оазисінен алынған руналары бар бірнеше қағаз фрагменттері (Турфан және Идикут-шехри ауылдарынан) Прус археологиялық экспедициясы арқылы табылған. Фрагменттердің мазмұны манихейлік сипатта, бір жапырақта тастардың сиқырлы қасиеттерінің сипаттамасы (сиқырлы минералогия) бар — бұл мәтіндер В. Томсен, А. Лекок және Ф. В. К. Мюллер арқылы жарияланды.
Орхон-Енисей жазбаларының мазмұны
Бұл жазулардың жалпы көлемі ұзақ. Қазіргі өлшеммен алғанда орта көлемдегі кітапты құрайды. Көптеген тарихи, мәдени, жағырапиялық, саяси деректер бар, сол кездегі халықтың өмірінен, таным-түсінігінен, дүниетанымы мен салт-дәстүрінен хабар береді. Тарихи оқиғалар тізбегі Ұлы қағандардың жорықтары жыраулық-жорықтық үлгідегі әдемі, көркем тілмен баяндалған. Сондықтан көптеген зерттеушілер оларды көркем шығармаларға жатқызады. Жазбаларды Көне Түркілер мен Көк Түркілер дәуіріндегі болған оқиғалар сипатталып, жағырапиялық атаулар, сол кездегі тайпалардың атаулары мен орналасу, таралу аймағы көрінеді. Өкініштісі, Түркі жазба ескерткіштері манихейшіл Ұйғыр қағандығы кезінде аяусыз қиратылған.
Орхон-Енисей жазбалары Шығыс Түркі қағанатының қағаны Білге мен оның інісі Күлтегін қабірлеріне қойылған орасан зор құлпытастарға қашап жазылған жыр жолдары болып шықты. Тасқа жазылған ескерткіштерде негізінен Түрік қағанаты, оны билеген қағандар, олардың ерлігі жайында сөз болады. «Күлтегін» және «Тоныкөк» жырлары өткен дәуірден нақты мәлімет беруге арналған тарихи деректер. «Күлтегін» жырының басты идеясы – Күлтегін батырды Түрік қағанатының құдіретті тұлғасы етіп көрсету. «Күлтегін» жырының авторы – Йоллығтегін Түрік қағанатының күш қуаты артты, жері барынша кеңіді, ел тұрмысы түзелді.
Орхон-Енисей жазбаларының енді бір ескерткіші - Тоныкөк құлпытасындағы жырлар. Онда да сол кездегі түркілердің өмірінен мағлұмат беретін он төрт жол жазылған. Түркі халқының табғаштарға тәуелді болып қалу тарихы, азат қалған түркілердің бірігуі, қаған сайлауы, Тоныкөктің ықпалымен Елтерістің қаған болуы, Оғыз мемлекетінің тыңшылары түркілерге қауіп төндіргені, қарсыластармен болған шайқастар, анталаған жаудың бетін қайтаруда Тоныкөктің ерлігі, ұрыс-шайқастардың жүргізілуі, түркілердің түрлі тайпалармен жауласу жолдары баяндалып, Тоныкөкті мадақтау берілген.
Жырға арқау болған негізгі мәселелер - елдің тәуелсіздігі, береке-бірлігі. Күлтегін жырында сегіз оқиға баяндалған.
- Біріншісінде, қағанның өз халқына қарата айтқан үндеуі,
- Екіншісінде Түрік Қағанаты жерінің кеңдігін суреттейді,
- Үшіншісінде түркілердің әскери жорықтары,
- Төртіншісінде көршілес табғаштардың қастандық әрекеттері туралы әңгіме,
- Бесіншісінде табғаш тайпасымен қатысу түркілерге қауіпті екендігі жөнінде,
- Алтыншысы түркі халқының болашақты болжай алмауына өкіну,
- Жетіншісі түркі халқының даңқын асырған қаған жөнінде,
- Сегізіншісінде осы ескерткішті жыр қып жазуға түрткі болған жағдайларға тоқталады.
Тоныкөк
Түрік қағанаты тарихында Тоныкөк тұлғасы ерекше орын алады. Ол Елтеріс қаған, Бөгі қаған және Білге қағандарға кеңесші болған. Тоныкөк ел қамын ойлаған ақылгөй, дана қарт. Түрік қағанатына төрт жағынан жау қаптағанда, Тоныкөк ақыл кеңесімен де, тапқыр сөзімен де, батырлық істерімен де қағандарға көмектесіп отырды. Орхон жазба жәдігерліктері ішінде «Тоныкөк» жыры ерекше орын алады. Бұл жырдың авторы бөлек, оны Тоныкөктің өзі жазған деген болжам бар. Екіншісі – руна жазуындағы бұл жәдігерліктерді поэзиялық туындыға тән барлық белгілері бар, ежелгі түркілердің өзіндік әдеби дәстүріне негізделген көркем туынды деп таныды.
Көне Түркі жазуларының жалпы сипаттамасы
Көне Түркі жазулары немесе Көне түркі алфавиті - дыбыстық жазу түрі, яғни сөздегі дыбыстарды таңбалап жазады. Негізінен 6-10 ғасырларда үлкен аймаққа таралған Көне Түркі жазуларын ғалымдар үш топқа бөліп қарайды:
- Енисей ескерткіштері.
- Талас ескерткіштері.
- Орхон ескерткіштері.
Орналасу жері болмаса, бұлардың қолданылған жылдарының айырмасында және жалпы жазу таңбаларының қолданылуы арасында елеулі айырмалар жоқ. Алайда Түркі жазбаларының жазылу мерзімдеріне қарағанда алғашқы Енисей-Лена бойынан, Сібірден, Байкал аймағынан Моңғолия далаларына, Орхон жеріне, одан Қазақстан мен Қырғызстан, Шыңжаң жеріне қарай біртіндеп таралғанын көрсетеді. Ал жазылу үрдісі, таңбаларының қолданылуы ұқсас, оқылуы біркелкі.
- Енисей ескерткіштеріне Енисей бойынан және Тува, Хакас, Алтай республикаларының (бәрі де Ресей құрамындағы Түркі республикалары) аймағынан және Ресейдің батыс сібірде орналасқан Жаңасібір (Новосибирск) облысы мен Ертіс бойынан табылған жазулар жатады. Оның қолданылған, жазылған жылдары 5-7 ғасырлардың аралығы. Бұл аймақтан табылып отырған көне Түркі жазба ескерткіштердің жалпы саны қазіргі кезде шамамен 150-дей.
- Талас ескерткіштері. Бұл аймақтағы жазулар Оңтүстік Қазақстан, Жетісу, Сыр бойы мен Қырғызстан аймақтарына таралған, соның ішінде көп шоғырланған жері қазіргі Жамбыл облысында. Қолданылған мезгілі бірыңғай 8 ғасыр. Ескерткіштердің жалпы саны шамамен 20 шақты.
- Орхон ескерткіштері. Моңғолиядағы Орхон, Селенг, Тола өзендерінің бойынан және Ресейдегі Минусинск ойпатынан табылған ескерткіштер жатады. Қолданылған мезгілі 7-8 ғасырлар. Ескерткіштердің жалпы саны 30 шақты. Алайда ең көлемді, ұзақ мәтінді жазбалар осы топқа жатады. Бұның ішінде тарихи құндылығы жағынан «Құтлығ қаған», «Білге қаған», «Күлтегін», «Тоныкөк», « және « ескерткіштерінің орны ерекше. Яғни Көне Түркі жазулары 5-8 ғасырлар аралығында Сібір, Моңғолия, Шыңжаң, Қазақстан, Қырғызстан және Оңтүстік Ресей жерінде кеңінен қолданылғаны туралы қорытынды шығаруға болады. Бұл көрсетіліп отырған тарихи мезгіл (5-8 ғасырлар) мен оның таралған үлкен аймағы Ұлы Түркі қағандығы, одан бөлінген Батыс және Шығыс Түркі, Түргеш, Хазар қағандықтары мен Көк Түркілер (Екінші Түркі қағандығы) мемлекеттерінің аумағы мен өмір сүрген дәуіріне сәйкес келеді. Бұдан басқа қазіргі ғылымға Көне Түркі жазуларының Тибет аймағындағы және Еуропалық даладаларғы нұсқалары белгілі.
Көне түркі жазба ескерткіштері
Көне түркі жазуы, түркі руникалық жазба ескерткіштері – 7–9 ғасырлардағы көне түркі ойма жазулары мен қолжазбалары, көне түркі әліпбиіндегі әр алуан мәтіндер. Көне түркі жазба ескерткіштері арқылы қазіргі түрік халықтарының көне тілін, тарихын, этногенезін, географиясын, рухани мәдениетін, жазба дәстүрін, әдет-ғұрыптары мен дүниетанымын білуге болады.
Иссык жазба ескерткіш— сақ дәуірінен қалған жазба ескерткіш (б. з. д. 5—4 г.). 1970 ж. Ӏле өңірінің тау бектеріндегі Есік қаласы іргесіндегі Сақ заманынан қалған үлкен қорымнан алтынға бөленген жауынгер мәйіті және оның түрлі заттары, сонын ішінде жұмбақ жазуы бар күміс тостағанша табылған. Оның сырт жағына руна тәріздес 26 таңба ойылып жазылған. Ескерткіштің құндылығы — біріншіден, ертедегі Қазақстан жерін мекендеген сақ тайпаларының тілі көне түркі тілі екендігін, екіншіден, бұдан 2500 жыл бұрын түркі тектес тайпалардың әліпбилік жазуы болғанын дәлелдейді:
Могoилян жазба ескерткіш — Орхон өзені бойынан табылған көне түркі ескерткіші (7 ғасырдың соңы). Ескерткіш баласы Могилянға арналған, мәтінін жазған Иоллығ Тегін, оны тапқан Н. М. Ядринцев, алғаш рет оқыған В. В. Радлов. Жазуда Могилянның, Күлтегіннің, Тоныкөктің жорықтары баяндалған.
Мойунчур ескерткіші — Орхон-Енисей көне түркі жазуымен 759 ж. жазылған ескерткіш. Оны Солтүстік Моңғолияда 1909 ж. тапқан Г. И. Рамстедт. Ол — ескерткіш мәтінін немісше аударып, 1913 ж. жариялаған. Бұл еңбекті Н. Оркун түрік тіліне, С. Е. Малов 1959 ж. орыс тіліне аударып жариялаған. Ескерткіш "Селенге тасы" деп те аталады. Мойун-чур сол кездегі ұйғыр мемлекетінің ханы болған. Ескерткіш мәтінінде жер-су, адам, тайпа, халық (ұйғыр, оғыз, тоғыз, татар, қырғыз, түркеш, түрік, соғды, қыпшақ т.б.) атаулары кездеседі. Ескерткіште әңгіме оғыз тайпасының өкілі атынан баяндалады.
Орхон ойма жазулары — Моңғолияның Орхон, Селенге өзендері бойынан табылған көлемді әдеби мұралар, хан әулетінің құлпытастары, 7—8 ғғ. жазылған көне түркі руникалық ескерткіштері болып табылады. Оған Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк, Күлі-чур, Мойун-чур т.б. ескерткіштер жатады. Ескерткіштер мен ондағы жазбаша деректерді ашып жариялаған — Н. М. Ядринцев, В. Томсен, В. В. Радлов.
Қазақстан жерінде
Соңғы отыз жыл ішінде Қазақстан жерінде де Көне түркі жазба ескерткіштерінің бар екендігі анықталды. Талас бойынан (Жамбыл облысы) төртбұрышты тас мөр мен дөңгелек тастың жарты сынығына бедерленген руникалық ойма жазулар, Іле бойынан (Алматы облысы) жартастарға қашалған руникалық жазу үш жерден табылды. Осы өңірден жүзіктегі руникалық жазу да анықталды. Сыр бойында (Түркістан облысы) ескі кенттердің орнынан табылған саз балшықтан күйдірілген дөңгелек алқа, құмыра сияқты ойылған руникалық жазулар белгілі болды. Ертіс өңірінен екі қола айнадағы руникалық ойма жазудың (Шығыс Қазақстан облысы) бірін А.Н.Бернштам 1948 жылы жариялады. Сондай-ақ 1985 жылы Шығыс Қазақстаннан жартасқа қашалған руникалық жазу, ал 1987 жылы бауға тағылған мөрдің табанына ойылған руникалық жазу табылды Жайық өңірінен (Ақтөбе облысы) анықталған қола айнадағы руникалық жазу 1986 жылы жарияланды. К. т. ж. е-нің тілін зерттеп, зор үлес қосқан ғалымдар – В. Томсен, Радлов, П.М.Мелиоранский, В.Банг, Г.И.Рамстед, А.Габэн, С.Е.Малов, В.М.Насилов, И.А.Батманов, А.Н.Кононов, Дж.Клоусон, Т.Текин, т.б.
Көне Түркі әліппесі
| Қолдануы | Нышандар | Транслитерация және транскрипция | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| дыбыстылар |  | a, e | /a/, /e/ | |||||
 | ı, i | /ɯ/, /i/ | ||||||
 | o, u | /u/, /o/ | ||||||
 | ö, ü | /ø/, /y/ | ||||||
| дыбыссыздар | тіркесуі | дыбыстылармен: (¹) — жуан, (²) — жіңішке ретімен |  |  | B¹ | /b/ | B² | /b/ |
 |  | D¹ | /d/ | D² | /d/ | |||
 |  | G¹ | /ɣ/ | G² | /g/ | |||
 |  | L¹ | /l/ | L² | /l/ | |||
 |  | N¹ | /n/ | N² | /n/ | |||
 |  | R¹ | /r/ | R² | /r/ | |||
 |  | S¹ | /s/ | S² | /s/ | |||
 |  | T¹ | /t/ | T² | /t/ | |||
 |  | Y¹ | /ʤ/ | Y² | /ʤ/ | |||
| тек (¹) — Q тек (²) — K |  |  | Q | /q/ | K | /k/ | ||
| барлық дыбыстылармен |  | -Ç | /ʧ/ | |||||
 | -M | /m/ | ||||||
 | -P | /p/ | ||||||
 | -Ş | /ʃ/ | ||||||
 | -Z | /z/ | ||||||
 | -NG | /ŋ/ | ||||||
| тіркелімдер | + дыбысты |  | IÇ, ÇI, Ç | /iʧ/, /ʧi/, /ʧ/ | ||||
 | IQ, QI, Q | /ɯq/, /qɯ/, /q/ | ||||||
 |  | OQ, UQ, QO, QU, Q | /oq/, /uq/, /qo/, /qu/, /q/ | ÖK, ÜK, KÖ, KÜ, K | /øk/, /yk/, /kø/, /ky/, /k/ | |||
| + дыбыссыз |  | -NÇ | /nʧ/ | |||||
 | -NY | /nʤ/ | ||||||
 | -LT | /lt/, /ld/ | ||||||
 | -NT | /nt/, /nd/ | ||||||
| сөзбөлу нышаны |  | жоқ | ||||||
| (-) — тек сөз аяғында | ||||||||
Жазу әдісі
«Алтын ғасыр» кезіндегі (VIII ғ. б.з.) әліппеге 38 таңба және сөзбөлу нышаны кіреді. Жазу бағыты дерелей, оңнан солға. Жіңішке мен жуан дыбыстылары жазуда айырылмайды, дыбыссыздардың бір бөлшегі артынан жіңішке не жуан дыбысты келгенін сыңар нышандармен белгіленген.
Сөз бөлу нышаны сөз арасына қойылады, сөйлем соңы белгіленбейді. Бас-кіші әріпке айырылмайды.
Оқу мысалы
— жазба
T²NGR²I — транслитерация
/teŋri/ — транскрипция
teñri — латын жазуымен
Тағы қараңыз
Сыртқы сілтемелер
- Түрк бітіг
- Köktürkische Schrift, Türkische Runen
- Orkhon Inscriptions complete text Мұрағатталған 11 сәуірдің 2012 жылы.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. ISBN 9965-08-235-9
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
- Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kone tүrki zhazbalary nemese Orhon Enisej zhazbalary b z V g X gg aralygyndagy tүrki tajpalarynyn taska kashap zhazgan zhazbalary Orhondagy Kүltegin eskertkishi Orhon murazhajy Harhorin MongoliyaZerttelu tarihyEskertkishter turaly mәlimetter tutkynga tүsken shved oficeri Iogann Stralenbergtin zhazbalarynda kezdesedi ol Enisej ozeninin bassejnindegi belgisiz zhazular bar tastar turaly habarlagan bul turaly galym Messershmidt te mәlimet beredi Uakyt ote kele bul eskertkishter turaly mәlimetter zhinalganymen olardy eshkim oki almady Bul eskertkishterdi kaldyrgan halyk turaly eshkim bilmedi XIX gasyrdyn birinshi shireginde Grigorij Spasskij ozi shygargan Sibir vestnigi zhurnalynda sol uakytta zhinalgan bul tastar turaly mәlimetterdi zhariyalady Onyn bul makalasy latyn tiline audarylyp baska elderdin galymdaryna kolzhetimdi boldy 1889 zhyly fin galymdary enisej zhazularynyn atlasyn basyp shygardy Bul eskertkishterdin alfaviti ashylmaj turyp fin galymdary enisej mәdenietinin eskertkishterin fin halkyna tiesili dep sanagan Kejinnen belgili bolgandaj bul pikirler kate bolyp shykty Sol 1889 zhyly orys zertteushisi N M Yadrincev buryngy belgisiz zhazulary bar eskertkishterdin tabylgan zherlerinen alysta Mongoliyada Қosho Cajdam alkabynda Orhon ozeninin zhagasynda Selengaga al Selenga Bajkalga kuyady enisej eskertkishterimen salystyrganda әldekajda үlken eskertkishterdi tapty zhәne bul zhazular eki tүrli mәnge ie boldy Bul eskertkishterde belgisiz tanbalarmen katar kytaj zhazulary da boldy Osy kytajlyk mәtinderden mysaly bir eki magynaly eskertkishtin 732 zhyly tүrki kagany men onyn agasyna arnalyp kojylgany anyktaldy Eger buryn Enisej ozeninin bassejninde tabylgan bul belgisiz zhazulary bar eskertkishter enisejlik dep atalgan bolsa endi N M Yadrincevtin tabystarynan kejin olardy orhondyk nemese orhon enisejlik dep ataj bastady N M Yadrincevtin izin zhalgastyra otyryp 1890 zhyly Orhon ozenine Mongoliyaga fin arheologiyalyk ekspediciyasy attandyryldy al 1891 zhyly sol zherge Sankt Peterburgten Ғylym Akademiyasynyn mүshesi akademik V V Radlov baskargan ekspediciya zhiberildi 1892 zhyly osy eki ekspediciyanyn nәtizheleri zhariyalandy ol eki үlken atlas tүrinde shykty onda belgisiz zhazulardyn suretteri kirandylardyn zhosparlary geografiyalyk kartalar zhәne t b bar edi Endi galymdar bul belgisiz zhazulardy tolyktaj okuga mүmkindik aldy Bul eskertkishterdi dat galymy professor Vilgelm Tomsen 1893 zhyly oki aldy Bizdin akademik V V Radlov ta bul zhazulardy deshifrleumen ajnalysty zhәne V Tomsenge karaganda kejbir әripterdi erterek asha aldy Eger V Tomsenge dejin galymdar bul belgisiz zhazulardy Enisejden Orhonga dejingi zhazbalar arkyly belgili alfavit belgilerinin komegimen okyp kelse professor V Tomsen mүlde baska zholmen zhүrdi V Tomsen barlyk alfavitterdi elemej әripterdin ozara katynasyn teren zertteuge tyrysty V Tomsen үshin kejbir әripterdin baska әriptermen birge zhii kezdesetinin bajkau manyzdy boldy al baskalary olaj emes edi Bul V Tomsendi әripterdi aldyngy zhәne artky katardagy dybystardyn sany bojynsha eki synypka boluge әkeldi Bul oj ony tүrki tilderine zhakyndatty V Tomsen belgisiz әripterdi zerttej otyryp orhon zhazbalarynan tүrik tәnir zhәne baska da sozderdi anyktaj aldy zhәne akyrynda 1893 zhylgy 25 karashada ol Enisej men Orhon zhagalauyndagy buryn belgisiz zhazulardyn tolyk alfavitin tapty V V Radlov V Tomsennin ashkan zhanalygyn pajdalanyp osy үlken zhazulardyn algashky audarmasyn zhasady N M Yadrincev ashkan Orhon zhagalauyndagy eskertkish tүrki kagany Mojynshoraga 734 zhyly kajtys bolgan zhәne onyn inisi Kүlteginge 732 zhyly kajtys bolgan arnalgany belgili boldy Osylajsha koshpeli memleketterdin tarihy үshin zhana derekkoz tabyldy bugan dejin tek kytaj zhylnamalarynan gana mәlimet alyngan edi Bul eskertkishterden etnografiyalyk turgydan da koptegen material aluga bolady Aldymen olar dini әdet guryptarmen bajlanysty Hannyn kabir tasy әdette kajtys bolgan hannyn bejnesimen bezendirilgen obelisk zhanynda zhii kojylatyn tastar biz arheologiyada tas mүsinder dep atajtyn adamdardyn bejneleri turgyzylgan Osylajsha bul oltirilgenderdin oz zhenimpazymen o dүniede bajlanysy bekitilgen Eskertkish mәtinderinen VIII gasyrdagy tүrikterdin bүkil memlekettik kurylymymen olardyn dinimen zhәne t b tanysuga bolady Қyzygy eskertkishterde mynadaj soz tirkesteri kezdesedi Ogan yagni eskertkishke karap sender dankty tүrik basshylary men halyk bilinder Ogan karap este saktandar zhәne t b Demek eskertkishti zhasaushylar ony okityn tүrikterge arnap olarga oz zhazbalarynda zhүgingen 1891 zhyly Onin ozeninin bojynda N M Yadrincev үlken eskertkish ashty ol Onin eskertkishi dep atalady 1897 zhyly D A zhәne E Klemenc Selenga ozeninin bojyndagy Nalajha poshta stanciyasynda Tonykokke arnalgan үlken eskertkish tapty ol үsh tүrik kaganynyn kenesshisi bolgan Elteris 692 zh kajtys boldy Қapagan 716 zh kajtys boldy zhәne Mojynshor 734 zh kajtys boldy 1896 1897 zhyldary Talas ozeninin bassejninde Қazak Respublikasy Aulie ata kalasynyn kazirgi Zhambyl kalasy manynda V A Kallaur zhәne fin arheology Gejkel Munk zhәne Donnermen birge runalary bar bes tasty V VI gg tapty Olardy V V Radlov P M Melioranskij A Gejkel Yu Nemet zhәne S E Malov audaryp zhariyalady Ontүstikkyrgyz dalalarynan Memlekettik Ermitazhda runalyk belgileri bar tastar men saz kumyralar tabylgan Runalar tabaktarda kumyralarda iiru aspaptarynda zhәne t b Altaj Hakasiya zhәne Tuva ajmaktarynda kezdesedi Buryatiyada runalyk zhazuy bar eki tas iiru aspaby tabyldy Zhazudy M Rezanen zhәne S E Malov okygan 1799 zhyly Vengriyanyn Әulie Nikolaj auylynda runalyk zhazuy bar altyn ydystar tabylgan үlken kazyna tabyldy Zhazudyn әripteri talas eskertkishterinin әripterine uksas boldy Altyn ydystardagy zhazudy professor Yu Nemet okygan Ol bul zhazudy X gasyrdyn basyna zhatkyzdy zhәne ony pechenegterge tiesili dep sanady Memlekettik Ermitazhda Achik tash kazirgi Aleksandr kazir Қyrgyz zhotasy auylynan runalyk belgileri bar agash tayaksha saktalgan Tүrki runalyk zhazuy siyakty zhazu үshin en kolajly material agash bolar edi birak uakyt buryngy osyndaj zhazbalardyn agash sekildi әlsiz materialdarda saktaluyna kedergi keltirdi dep ojlauga bolady Bul tayaksha osyndaj zhazudyn zhalgyz үlgisi bolyp tabylady Tayakshadagy zhazudy S E Malov okygan 1914 1918 zhyldardagy birinshi imperialistik sogys aldynda Қytaj Tүrkistanynda zhүrgizilgen arheologiyalyk kazbalar nәtizhesinde tүrki runalary bar kagaz fragmentteri tabyldy Sonymen katar A Stejn tauynan Dunhuanda tabylgan kishkentaj kitapsha 100 betke dejin Tomsenmen audarylgan Bul shygarma shamandyk mazmunda bolgan zhoralgylar men belgiler tүrki runalarynyn en kone fragmentteri saktalgan Akademik S F Oldenburg Turfan oazisinen tүrki runalarymen zhazylgan bir kukyktyk kuzhatty alyp shykty Eskertkish akademik V V Radlovtyn basshylygymen zhariyalanyp audaryldy Turfan oazisinen alyngan runalary bar birneshe kagaz fragmentteri Turfan zhәne Idikut shehri auyldarynan Prus arheologiyalyk ekspediciyasy arkyly tabylgan Fragmentterdin mazmuny manihejlik sipatta bir zhapyrakta tastardyn sikyrly kasietterinin sipattamasy sikyrly mineralogiya bar bul mәtinder V Tomsen A Lekok zhәne F V K Myuller arkyly zhariyalandy Orhon Enisej zhazbalarynyn mazmunyBul zhazulardyn zhalpy kolemi uzak Қazirgi olshemmen alganda orta kolemdegi kitapty kurajdy Koptegen tarihi mәdeni zhagyrapiyalyk sayasi derekter bar sol kezdegi halyktyn omirinen tanym tүsiniginen dүnietanymy men salt dәstүrinen habar beredi Tarihi okigalar tizbegi Ұly kagandardyn zhoryktary zhyraulyk zhoryktyk үlgidegi әdemi korkem tilmen bayandalgan Sondyktan koptegen zertteushiler olardy korkem shygarmalarga zhatkyzady Zhazbalardy Kone Tүrkiler men Kok Tүrkiler dәuirindegi bolgan okigalar sipattalyp zhagyrapiyalyk ataular sol kezdegi tajpalardyn ataulary men ornalasu taralu ajmagy korinedi Өkinishtisi Tүrki zhazba eskertkishteri manihejshil Ұjgyr kagandygy kezinde ayausyz kiratylgan Orhon Enisej zhazbalary Shygys Tүrki kaganatynyn kagany Bilge men onyn inisi Kүltegin kabirlerine kojylgan orasan zor kulpytastarga kashap zhazylgan zhyr zholdary bolyp shykty Taska zhazylgan eskertkishterde negizinen Tүrik kaganaty ony bilegen kagandar olardyn erligi zhajynda soz bolady Kүltegin zhәne Tonykok zhyrlary otken dәuirden nakty mәlimet beruge arnalgan tarihi derekter Kүltegin zhyrynyn basty ideyasy Kүltegin batyrdy Tүrik kaganatynyn kudiretti tulgasy etip korsetu Kүltegin zhyrynyn avtory Jollygtegin Tүrik kaganatynyn kүsh kuaty artty zheri barynsha kenidi el turmysy tүzeldi Orhon Enisej zhazbalarynyn endi bir eskertkishi Tonykok kulpytasyndagy zhyrlar Onda da sol kezdegi tүrkilerdin omirinen maglumat beretin on tort zhol zhazylgan Tүrki halkynyn tabgashtarga tәueldi bolyp kalu tarihy azat kalgan tүrkilerdin birigui kagan sajlauy Tonykoktin ykpalymen Elteristin kagan boluy Ogyz memleketinin tynshylary tүrkilerge kauip tondirgeni karsylastarmen bolgan shajkastar antalagan zhaudyn betin kajtaruda Tonykoktin erligi urys shajkastardyn zhүrgizilui tүrkilerdin tүrli tajpalarmen zhaulasu zholdary bayandalyp Tonykokti madaktau berilgen Zhyrga arkau bolgan negizgi mәseleler eldin tәuelsizdigi bereke birligi Kүltegin zhyrynda segiz okiga bayandalgan Birinshisinde kagannyn oz halkyna karata ajtkan үndeui Ekinshisinde Tүrik Қaganaty zherinin kendigin surettejdi Үshinshisinde tүrkilerdin әskeri zhoryktary Tortinshisinde korshiles tabgashtardyn kastandyk әreketteri turaly әngime Besinshisinde tabgash tajpasymen katysu tүrkilerge kauipti ekendigi zhoninde Altynshysy tүrki halkynyn bolashakty bolzhaj almauyna okinu Zhetinshisi tүrki halkynyn dankyn asyrgan kagan zhoninde Segizinshisinde osy eskertkishti zhyr kyp zhazuga tүrtki bolgan zhagdajlarga toktalady Tonykok Tүrik kaganaty tarihynda Tonykok tulgasy erekshe oryn alady Ol Elteris kagan Bogi kagan zhәne Bilge kagandarga kenesshi bolgan Tonykok el kamyn ojlagan akylgoj dana kart Tүrik kaganatyna tort zhagynan zhau kaptaganda Tonykok akyl kenesimen de tapkyr sozimen de batyrlyk isterimen de kagandarga komektesip otyrdy Orhon zhazba zhәdigerlikteri ishinde Tonykok zhyry erekshe oryn alady Bul zhyrdyn avtory bolek ony Tonykoktin ozi zhazgan degen bolzham bar Ekinshisi runa zhazuyndagy bul zhәdigerlikterdi poeziyalyk tuyndyga tәn barlyk belgileri bar ezhelgi tүrkilerdin ozindik әdebi dәstүrine negizdelgen korkem tuyndy dep tanydy Kone Tүrki zhazularynyn zhalpy sipattamasyKone Tүrki zhazulary nemese Kone tүrki alfaviti dybystyk zhazu tүri yagni sozdegi dybystardy tanbalap zhazady Negizinen 6 10 gasyrlarda үlken ajmakka taralgan Kone Tүrki zhazularyn galymdar үsh topka bolip karajdy Enisej eskertkishteri Talas eskertkishteri Orhon eskertkishteri Ornalasu zheri bolmasa bulardyn koldanylgan zhyldarynyn ajyrmasynda zhәne zhalpy zhazu tanbalarynyn koldanyluy arasynda eleuli ajyrmalar zhok Alajda Tүrki zhazbalarynyn zhazylu merzimderine karaganda algashky Enisej Lena bojynan Sibirden Bajkal ajmagynan Mongoliya dalalaryna Orhon zherine odan Қazakstan men Қyrgyzstan Shynzhan zherine karaj birtindep taralganyn korsetedi Al zhazylu үrdisi tanbalarynyn koldanyluy uksas okyluy birkelki Enisej eskertkishterine Enisej bojynan zhәne Tuva Hakas Altaj respublikalarynyn bәri de Resej kuramyndagy Tүrki respublikalary ajmagynan zhәne Resejdin batys sibirde ornalaskan Zhanasibir Novosibirsk oblysy men Ertis bojynan tabylgan zhazular zhatady Onyn koldanylgan zhazylgan zhyldary 5 7 gasyrlardyn aralygy Bul ajmaktan tabylyp otyrgan kone Tүrki zhazba eskertkishterdin zhalpy sany kazirgi kezde shamamen 150 dej Talas eskertkishteri Bul ajmaktagy zhazular Ontүstik Қazakstan Zhetisu Syr bojy men Қyrgyzstan ajmaktaryna taralgan sonyn ishinde kop shogyrlangan zheri kazirgi Zhambyl oblysynda Қoldanylgan mezgili biryngaj 8 gasyr Eskertkishterdin zhalpy sany shamamen 20 shakty Orhon eskertkishteri Mongoliyadagy Orhon Seleng Tola ozenderinin bojynan zhәne Resejdegi Minusinsk ojpatynan tabylgan eskertkishter zhatady Қoldanylgan mezgili 7 8 gasyrlar Eskertkishterdin zhalpy sany 30 shakty Alajda en kolemdi uzak mәtindi zhazbalar osy topka zhatady Bunyn ishinde tarihi kundylygy zhagynan Қutlyg kagan Bilge kagan Kүltegin Tonykok zhәne eskertkishterinin orny erekshe Yagni Kone Tүrki zhazulary 5 8 gasyrlar aralygynda Sibir Mongoliya Shynzhan Қazakstan Қyrgyzstan zhәne Ontүstik Resej zherinde keninen koldanylgany turaly korytyndy shygaruga bolady Bul korsetilip otyrgan tarihi mezgil 5 8 gasyrlar men onyn taralgan үlken ajmagy Ұly Tүrki kagandygy odan bolingen Batys zhәne Shygys Tүrki Tүrgesh Hazar kagandyktary men Kok Tүrkiler Ekinshi Tүrki kagandygy memleketterinin aumagy men omir sүrgen dәuirine sәjkes keledi Budan baska kazirgi gylymga Kone Tүrki zhazularynyn Tibet ajmagyndagy zhәne Europalyk daladalargy nuskalary belgili Kone tүrki zhazba eskertkishteriKone tүrki zhazuy tүrki runikalyk zhazba eskertkishteri 7 9 gasyrlardagy kone tүrki ojma zhazulary men kolzhazbalary kone tүrki әlipbiindegi әr aluan mәtinder Kone tүrki zhazba eskertkishteri arkyly kazirgi tүrik halyktarynyn kone tilin tarihyn etnogenezin geografiyasyn ruhani mәdenietin zhazba dәstүrin әdet guryptary men dүnietanymyn biluge bolady Issyk zhazba eskertkish sak dәuirinen kalgan zhazba eskertkish b z d 5 4 g 1970 zh Ӏle onirinin tau bekterindegi Esik kalasy irgesindegi Sak zamanynan kalgan үlken korymnan altynga bolengen zhauynger mәjiti zhәne onyn tүrli zattary sonyn ishinde zhumbak zhazuy bar kүmis tostagansha tabylgan Onyn syrt zhagyna runa tәrizdes 26 tanba ojylyp zhazylgan Eskertkishtin kundylygy birinshiden ertedegi Қazakstan zherin mekendegen sak tajpalarynyn tili kone tүrki tili ekendigin ekinshiden budan 2500 zhyl buryn tүrki tektes tajpalardyn әlipbilik zhazuy bolganyn dәleldejdi Mogoilyan zhazba eskertkish Orhon ozeni bojynan tabylgan kone tүrki eskertkishi 7 gasyrdyn sony Eskertkish balasy Mogilyanga arnalgan mәtinin zhazgan Iollyg Tegin ony tapkan N M Yadrincev algash ret okygan V V Radlov Zhazuda Mogilyannyn Kүlteginnin Tonykoktin zhoryktary bayandalgan Mojunchur eskertkishi Orhon Enisej kone tүrki zhazuymen 759 zh zhazylgan eskertkish Ony Soltүstik Mongoliyada 1909 zh tapkan G I Ramstedt Ol eskertkish mәtinin nemisshe audaryp 1913 zh zhariyalagan Bul enbekti N Orkun tүrik tiline S E Malov 1959 zh orys tiline audaryp zhariyalagan Eskertkish Selenge tasy dep te atalady Mojun chur sol kezdegi ujgyr memleketinin hany bolgan Eskertkish mәtininde zher su adam tajpa halyk ujgyr ogyz togyz tatar kyrgyz tүrkesh tүrik sogdy kypshak t b ataulary kezdesedi Eskertkishte әngime ogyz tajpasynyn okili atynan bayandalady Orhon ojma zhazulary Mongoliyanyn Orhon Selenge ozenderi bojynan tabylgan kolemdi әdebi muralar han әuletinin kulpytastary 7 8 gg zhazylgan kone tүrki runikalyk eskertkishteri bolyp tabylady Ogan Bilge kagan Kүltegin Tonykok Kүli chur Mojun chur t b eskertkishter zhatady Eskertkishter men ondagy zhazbasha derekterdi ashyp zhariyalagan N M Yadrincev V Tomsen V V Radlov Қazakstan zherinde Songy otyz zhyl ishinde Қazakstan zherinde de Kone tүrki zhazba eskertkishterinin bar ekendigi anyktaldy Talas bojynan Zhambyl oblysy tortburyshty tas mor men dongelek tastyn zharty synygyna bederlengen runikalyk ojma zhazular Ile bojynan Almaty oblysy zhartastarga kashalgan runikalyk zhazu үsh zherden tabyldy Osy onirden zhүziktegi runikalyk zhazu da anyktaldy Syr bojynda Tүrkistan oblysy eski kentterdin ornynan tabylgan saz balshyktan kүjdirilgen dongelek alka kumyra siyakty ojylgan runikalyk zhazular belgili boldy Ertis onirinen eki kola ajnadagy runikalyk ojma zhazudyn Shygys Қazakstan oblysy birin A N Bernshtam 1948 zhyly zhariyalady Sondaj ak 1985 zhyly Shygys Қazakstannan zhartaska kashalgan runikalyk zhazu al 1987 zhyly bauga tagylgan mordin tabanyna ojylgan runikalyk zhazu tabyldy Zhajyk onirinen Aktobe oblysy anyktalgan kola ajnadagy runikalyk zhazu 1986 zhyly zhariyalandy K t zh e nin tilin zerttep zor үles koskan galymdar V Tomsen Radlov P M Melioranskij V Bang G I Ramsted A Gaben S E Malov V M Nasilov I A Batmanov A N Kononov Dzh Klouson T Tekin t b Kone Tүrki әlippesiKone Tүrki әlippesi Altyn gasyr merzimi Қoldanuy Nyshandar Transliteraciya zhәne transkripciyadybystylar a e a e i i ɯ i o u u o o u o y dybyssyzdar tirkesui dybystylarmen zhuan zhinishke retimen B b B b D d D d G ɣ G g L l L l N n N n R r R r S s S s T t T t Y ʤ Y ʤ tek Q tek K Q q K k barlyk dybystylarmen C ʧ M m P p S ʃ Z z NG ŋ tirkelimder dybysty IC CI C iʧ ʧi ʧ IQ QI Q ɯq qɯ q OQ UQ QO QU Q oq uq qo qu q OK UK KO KU K ok yk ko ky k dybyssyz NC nʧ NY nʤ LT lt ld NT nt nd sozbolu nyshany zhok tek soz ayagyndaZhazu әdisi Orhon Enisej eskertkishterindei Tәnir sozinin zhazyluyBumyn kaganga arnalgan zhol Altyn gasyr kezindegi VIII g b z әlippege 38 tanba zhәne sozbolu nyshany kiredi Zhazu bagyty derelej onnan solga Zhinishke men zhuan dybystylary zhazuda ajyrylmajdy dybyssyzdardyn bir bolshegi artynan zhinishke ne zhuan dybysty kelgenin synar nyshandarmen belgilengen Soz bolu nyshany soz arasyna kojylady sojlem sony belgilenbejdi Bas kishi әripke ajyrylmajdy Oku mysaly zhazba T NGR I transliteraciya teŋri transkripciya tenri latyn zhazuymenTagy karanyzOrhon Enesaj zhazbalary Қazak әlippesi Tүrki bitik BitikSyrtky siltemelerTүrk bitig Kokturkische Schrift Turkische Runen Orkhon Inscriptions complete text Muragattalgan 11 sәuirdin 2012 zhyly DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Lingvistika Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2007 ISBN 9965 08 235 9 Otyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2 Қazak tili Enciklopediya Almaty Қazakstan Respublikasy Bilim mәdeniet zhәne densaulyk saktau ministrligi Қazakstan damu instituty 1998 zhyl 509 bet ISBN 5 7667 2616 3 Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet