Әліби Тоқжанұлы Жангелдин (2 маусым 1884 — 14 тамыз 1953) — Қазақстанда Кеңес үкіметін орнату және нығайту жолындағы күрестің көрнекті басшысы, республиканың мемлекет қайраткері, кіші әлем саяхатын жасаған жиһанкез, қазақ даласындағы алғашқы туризмге жол салушы.
Әліби Жангелдин | |
Туған күні | |
---|---|
Туған жері | Қайдауыл, Торғай уезі, Торғай облысы |
Қайтыс болған күні | |
Қайтыс болған жері | |
Мемлекет | |
Қызмет еткен жылдары | 1916–1920 |
Шайқасы | 1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық көтеріліс, |
Марапаттары |
Өмірбаяны
Әліби Жангелдин 1884 жылы Торғай даласының Қайдауыл ауылындағы кедей шаруа отбасында дүниеге келеді. Орта жүздің қыпшақ руынан еді. Отбасында сегіз бала болыпты: үш ұл және бес қыз бала. Әліби баланың тұңғышы болғандықтан, әкесіне байдың қойын бағысуға көмектескен. Байлар малын шұрайлы Қайдауыл жеріне Әлібидің әкесіне қалдыратын. Мал бағудан бөлек әкесі жиі аңға шығатын және әрдайым ұлын бірге алып жүретін. Әлібиді бөдене, қаздарды атумен шынымен қызықтыратын. Қайдауыл өңірінде көп кездесетін ақбөкендер мен аққұйрықтарды да аулаған. Әліби жеті жасынан атқа шабатын.
Ерте жасынан Әлібидің оқуға деген зор ынтасы болды, алайда жақын арада мектептердің жоқтығы бұған кедергі болды. Бір күні Торғайдың бір мұғалімі Қайдауылға келді. Жас Әліби ұстаздың оқалы бас киіміне, алтын түймелі былғары бешпентіне, жалпы ісем киінгеніне қызығып, мұғалім болу деген ойы пайда болды. Торғайлық мұғалім оның есте сақтау және тез үйрену қабілеттерінің жақсы жетілгенін байқап мектепке шақырады.Әлібидің әкесіне бұл ой мүлдем ұнаған жоқ, оқу туралы тіпті тыңдағысы келмеді. Алайда көп ұзамай Әліби үйінен қашып, керуенге ілесіп Торғайға жетеді. Торғайда мектепке түсіп оқушылармен, мұғалімдермен танысып, достық орнатады, әсіресе жер аудартылған бір еңбек мұғалімімен өте тығыз, жай ғана мұғаліммен оқушы арасындағыдан әлде қайда артық достық орнайды. Дәл осы жерде ол аты аңызға айналған батыр Амангелді Имановпен бірінші рет кездеседі. Көп ұзамай әкесі оны іздеп тауып үйіне қайтарады.
- Үйінде болған кезде қазақ даласындағы орын алып жатқан әділетсіздікті көріп үйінен екінші рет қашып Қостанайға барады. Сол жерде өзінің ерекше есте сақтау қабілеті және Торғайда алған білімінің арқасында орыс-қазақ мектебіне түседі. Бұл кезде ол 12 жаста болған. Алайда, бұл жерде де әкесі тауып алып, үйіне қайтарайын деген кезде аса құрметті мектеп директорының сұрауы бойынша Әлібиді сол жерде қалдыруға келіседі. Бір ғана жыл ішінде бүкіл материалды меңгеріп, барлық емтихандарды үздік тапсырып, мектепті бітіреді.
- Одан кейін мектептің бағытымен Орынбордағы рухани консисторияға түседі. Бұл жерде де емтихандарда бағдарламадан әлде қайда ертерек тапсырып, Қазан қаласындағы мұғалімдер семинариясына кетеді. Кейін оны Мәскеу қаласындағы академияның тарих факультетіне аударады, бірақ та 1905 жылы революцияға қатысқаны үшін 2-ші курста оқудан қуылды.
- Дәл осы кезде Әлібиде бір дүниені, басқа халықтардын тұрмысын тануға деген құштарлық пайда болады. Сөйтіп 1910 — 1912 жылдары «Николай Степнов» деген атпен Еуропа, Таяу Шығыс, Африка, Азия елдеріне жаяу саяхат жасады.
Жангелдин естелігінен: "Жер дүниені айналу саяхаты төрт жылдан артық уақытқа созылды. Мен теңіз және темір жолдармен жүргенді есептемегенде, фотоаппаратымды арқалап, жаяу он екі мың шақырым жүріп өттім. Күндіз жүріп өткен жерлерімді суретке түсіріп, түнде оларды химикаттармен айқындап, шығарып отырдым. Дәрістер оқып, баяндамалар жасап, суреттер сатып, тамағымды асырадым. Мен жаяу Польшаны, Австро-Венгрияны, Сербияны, Болгарияны, Турцияны, Сирияны, Палестинаны, Африканы, Египетті, Абиссинияны басып өттім. Кері оралған жолымда айналып отырып, Араб түбегі, Мессопатамия, Персия, Үндістан, Цейлон аралы, Малая архипелагы, Үндіқытай түбегі, Сиам корольдігі, Аннам, Қытайдың оңтүстік бөлігі, Формозу аралы арқылы жүріп өттім. 1912 жылы Жапонияға жеттім."
- 1911 жылы Женевада В.И. Ленинмен кездесті.
- 1913 жылы Қазақстанға оралып, революциялық жұмыс жүргізді. Өкіметтің қуғындауынан Қырымға кетті, кейін ауысты.
- 1916 жылы Торғайға келіп, А. Имановпен бірге ұлт-азаттық көтерілісті басқарды.
- 1917 жылы Уақытша үкіметке қарсы күрес ұйымдастырды, бұқара халық арасында большевиктер идеясын насихаттады.
- 1917 жылы қарашада РКФСР Халық комиссарлары Кеңесі Жанкелдинді Торғай облысының төтенше соғыс комиссары етіп тағайындады. 1-ші Торғай облысы Кеңестердің съезінің төрағасы.
- 1918 жылы мамырда Дала өлкесінің төтенше комиссары болды. Ол халық арасында шебер ұйымдастырушы, жалынды насихатшы, әскери басшы және саяси қайраткер ретінде танылды.
- 1918 жылы В.И. Лениннің тапсырмасымен Астархан арқылы Ақтөбе майданына қаржы, қару-жарақ жеткізген отрядты басқарды. Қызыл Әскердің бөлімдерін ұйымдастыруға, Кеңес өкіметін нығайтуға іскерлік пен басшылық етті.
- 1919 жылы шілде — 1920 жылы қазан — Қырғыз-Қазақ өлкесін басқару жөніндегі соғыс революциялық комитет төрағасының орынбасары.
- 1920 жылы қазан айынан ҚАССР ОАК Төралқа төрағасының орынбасары және ҚАССР Қамсыздандыру хал-комы.
- 1938 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының мүшесі, 1951 жылы оның төрағасының орынбасары болды.
- 1920 жылы РК(б)П Қырғыз (Қазақ) облыстық комитетінің және ҚАССРО мүшесі, 1938 жылы Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің депутаты. РК(б)П 13-съезінің делегаты (1924).
Марапаттары
Есте қалдыру
- Торғай облысының бір ауданы;
- бірнеше ұжымшар (біреуі Ақтөбе облысында) Жанкелдин есімімен аталған;
- Ақтөбе қаласында оған ескерткіш орнатылған, бір көшенің аты берілген. Ескерткіштің авторлары және
- Әліби Жангелдин көшесі (Астана);
- Әліби Жангелдин көшесі (Алматы);
Дереккөздер
- Әліби Тоқжанұлы Жанкелдин 2 маусым 1884 жылы. «Торғайдың Жангелдин мұражайлар кешені» КММ (2 маусым 2021).
- https://www.elim.kz/forum/index.php?/topic/2554-%D0%BA%D1%8B%D0%BF%D1%88%D0%B0%D0%BA/&page=2(қолжетпейтін сілтеме)
- http://www.kazakh.ru/talk/mmess.phtml?idt=2410&page=13 Мұрағатталған 15 қыркүйектің 2018 жылы.
- Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. — Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Әlibi Tokzhanuly Zhangeldin 2 mausym 1884 14 tamyz 1953 Қazakstanda Kenes үkimetin ornatu zhәne nygajtu zholyndagy kүrestin kornekti basshysy respublikanyn memleket kajratkeri kishi әlem sayahatyn zhasagan zhiһankez kazak dalasyndagy algashky turizmge zhol salushy Әlibi ZhangeldinTugan kүni2 mausym 1884 1884 06 02 Tugan zheriҚajdauyl Torgaj uezi Torgaj oblysyҚajtys bolgan kүni14 tamyz 1953 1953 08 14 69 zhas Қajtys bolgan zheriAlmaty Қazak KSRMemleket KSROҚyzmet etken zhyldary1916 1920Shajkasy1916 zhylgy Қazakstandagy ult azattyk koterilis Қazakstandagy azamattyk sogysMarapattaryӨmirbayanyӘlibi Zhangeldin 1884 zhyly Torgaj dalasynyn Қajdauyl auylyndagy kedej sharua otbasynda dүniege keledi Orta zhүzdin kypshak ruynan edi Otbasynda segiz bala bolypty үsh ul zhәne bes kyz bala Әlibi balanyn tungyshy bolgandyktan әkesine bajdyn kojyn bagysuga komektesken Bajlar malyn shurajly Қajdauyl zherine Әlibidin әkesine kaldyratyn Mal bagudan bolek әkesi zhii anga shygatyn zhәne әrdajym ulyn birge alyp zhүretin Әlibidi bodene kazdardy atumen shynymen kyzyktyratyn Қajdauyl onirinde kop kezdesetin akbokender men akkujryktardy da aulagan Әlibi zheti zhasynan atka shabatyn Erte zhasynan Әlibidin okuga degen zor yntasy boldy alajda zhakyn arada mektepterdin zhoktygy bugan kedergi boldy Bir kүni Torgajdyn bir mugalimi Қajdauylga keldi Zhas Әlibi ustazdyn okaly bas kiimine altyn tүjmeli bylgary beshpentine zhalpy isem kiingenine kyzygyp mugalim bolu degen ojy pajda boldy Torgajlyk mugalim onyn este saktau zhәne tez үjrenu kabiletterinin zhaksy zhetilgenin bajkap mektepke shakyrady Әlibidin әkesine bul oj mүldem unagan zhok oku turaly tipti tyndagysy kelmedi Alajda kop uzamaj Әlibi үjinen kashyp keruenge ilesip Torgajga zhetedi Torgajda mektepke tүsip okushylarmen mugalimdermen tanysyp dostyk ornatady әsirese zher audartylgan bir enbek mugalimimen ote tygyz zhaj gana mugalimmen okushy arasyndagydan әlde kajda artyk dostyk ornajdy Dәl osy zherde ol aty anyzga ajnalgan batyr Amangeldi Imanovpen birinshi ret kezdesedi Kop uzamaj әkesi ony izdep tauyp үjine kajtarady Үjinde bolgan kezde kazak dalasyndagy oryn alyp zhatkan әdiletsizdikti korip үjinen ekinshi ret kashyp Қostanajga barady Sol zherde ozinin erekshe este saktau kabileti zhәne Torgajda algan biliminin arkasynda orys kazak mektebine tүsedi Bul kezde ol 12 zhasta bolgan Alajda bul zherde de әkesi tauyp alyp үjine kajtarajyn degen kezde asa kurmetti mektep direktorynyn surauy bojynsha Әlibidi sol zherde kaldyruga kelisedi Bir gana zhyl ishinde bүkil materialdy mengerip barlyk emtihandardy үzdik tapsyryp mektepti bitiredi Odan kejin mekteptin bagytymen Orynbordagy ruhani konsistoriyaga tүsedi Bul zherde de emtihandarda bagdarlamadan әlde kajda erterek tapsyryp Қazan kalasyndagy mugalimder seminariyasyna ketedi Kejin ony Mәskeu kalasyndagy akademiyanyn tarih fakultetine audarady birak ta 1905 zhyly revolyuciyaga katyskany үshin 2 shi kursta okudan kuyldy Dәl osy kezde Әlibide bir dүnieni baska halyktardyn turmysyn tanuga degen kushtarlyk pajda bolady Sojtip 1910 1912 zhyldary Nikolaj Stepnov degen atpen Europa Tayau Shygys Afrika Aziya elderine zhayau sayahat zhasady Zhangeldin esteliginen Zher dүnieni ajnalu sayahaty tort zhyldan artyk uakytka sozyldy Men teniz zhәne temir zholdarmen zhүrgendi eseptemegende fotoapparatymdy arkalap zhayau on eki myn shakyrym zhүrip ottim Kүndiz zhүrip otken zherlerimdi suretke tүsirip tүnde olardy himikattarmen ajkyndap shygaryp otyrdym Dәrister okyp bayandamalar zhasap suretter satyp tamagymdy asyradym Men zhayau Polshany Avstro Vengriyany Serbiyany Bolgariyany Turciyany Siriyany Palestinany Afrikany Egipetti Abissiniyany basyp ottim Keri oralgan zholymda ajnalyp otyryp Arab tүbegi Messopatamiya Persiya Үndistan Cejlon araly Malaya arhipelagy Үndikytaj tүbegi Siam koroldigi Annam Қytajdyn ontүstik boligi Formozu araly arkyly zhүrip ottim 1912 zhyly Zhaponiyaga zhettim 1911 zhyly Zhenevada V I Leninmen kezdesti 1913 zhyly Қazakstanga oralyp revolyuciyalyk zhumys zhүrgizdi Өkimettin kugyndauynan Қyrymga ketti kejin auysty 1916 zhyly Torgajga kelip A Imanovpen birge ult azattyk koterilisti baskardy 1917 zhyly Uakytsha үkimetke karsy kүres ujymdastyrdy bukara halyk arasynda bolshevikter ideyasyn nasihattady 1917 zhyly karashada RKFSR Halyk komissarlary Kenesi Zhankeldindi Torgaj oblysynyn totenshe sogys komissary etip tagajyndady 1 shi Torgaj oblysy Kenesterdin sezinin toragasy 1918 zhyly mamyrda Dala olkesinin totenshe komissary boldy Ol halyk arasynda sheber ujymdastyrushy zhalyndy nasihatshy әskeri basshy zhәne sayasi kajratker retinde tanyldy 1918 zhyly V I Leninnin tapsyrmasymen Astarhan arkyly Aktobe majdanyna karzhy karu zharak zhetkizgen otryadty baskardy Қyzyl Әskerdin bolimderin ujymdastyruga Kenes okimetin nygajtuga iskerlik pen basshylyk etti 1919 zhyly shilde 1920 zhyly kazan Қyrgyz Қazak olkesin baskaru zhonindegi sogys revolyuciyalyk komitet toragasynyn orynbasary 1920 zhyly kazan ajynan ҚASSR OAK Toralka toragasynyn orynbasary zhәne ҚASSR Қamsyzdandyru hal komy 1938 zhyly Қazak KSR Zhogargy Kenesi Toralkasynyn mүshesi 1951 zhyly onyn toragasynyn orynbasary boldy 1920 zhyly RK b P Қyrgyz Қazak oblystyk komitetinin zhәne ҚASSRO mүshesi 1938 zhyly Қazak KSR Zhogary Kenesinin deputaty RK b P 13 sezinin delegaty 1924 MarapattaryLenin ordeni Қyzyl Tu ordeniEste kaldyruTorgaj oblysynyn bir audany birneshe uzhymshar bireui Aktobe oblysynda Zhankeldin esimimen atalgan Aktobe kalasynda ogan eskertkish ornatylgan bir koshenin aty berilgen Eskertkishtin avtorlary zhәne Әlibi Zhangeldin koshesi Astana Әlibi Zhangeldin koshesi Almaty DerekkozderӘlibi Tokzhanuly Zhankeldin 2 mausym 1884 zhyly Torgajdyn Zhangeldin murazhajlar kesheni KMM 2 mausym 2021 https www elim kz forum index php topic 2554 D0 BA D1 8B D0 BF D1 88 D0 B0 D0 BA amp page 2 kolzhetpejtin silteme http www kazakh ru talk mmess phtml idt 2410 amp page 13 Muragattalgan 15 kyrkүjektin 2018 zhyly Қaragandy Қaragandy oblysy Enciklopediya Almaty Atamura 2006 ISBN 9965 34 515 5