Креолдар ис crіollo crіor жаса деген сөзден шыққан негізінен Америкада Африкада және Азияда отаршылдық дәуірде қалыптасқ

Креолдар (ис. crіollo, crіor – жаса деген сөзден шыққан) — негізінен Америкада, Африкада және Азияда отаршылдық дәуірде қалыптасқан аралас текті әртүрлі этникалық қауымдастықтар.

Таралуы

1) Латын Америкасы елдерінде алғашқы еуропалық қоныс аударушылардың ұрпақтары (негізінен испандар)
2) Бразилияда және Оңтүстік Америка мен Вест-Индиядағы бұрынғы ағылшын және голланд колонияларында африкалық құлдардың ұрпақтары
3) Француз Гвианасындағы француздар мен негрлердің аралас некелерінен шыққан ұрпақтар – нәсілдік тұрғыдан мулаттар.
4) Луизиана мен Техастағы француздар мен үндістердің, орыстар мен үндістердің, алеуттардың, эскимостардың аралас некелерінің ұрпақтары.
5) Африкадағы, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азиядағы, Океаниядағы бірқатар аралдық мемлекеттердің этникалық және нәсілдік аралас халқы.
6) Сьерра-Леоне, Гамбия, Сенегал, Гана және Батыс Африканың басқа елдерінде азат етілген құлдардың ұрпақтары (Нигериядағы криолдар, аку, саро және т.б.).

Тілі

көпшілігі, пиджиндер сияқты, XV—XX ғасырларда Американың, Азияның және Африканың еуропалық отарлау дәуірінде пайда болды. Олардың аз ғана бөлігі қазір тәуелсіз тілдер: Гаити креолы, Кабо-Верде креолы, папиаменто (Аруба), таки-таки (Суринам).

XX ғасырдың үшінші ширегінде тіл мамандары креол тілінің 130-ға жуық үстеулерін санады, оның 35-і ағылшын тілі негізінде, 20-дан астамы – бірнеше африкалық диалектілер негізінде, 30-ға жуығы – француз және португал тілінің негізінде жасалған. Сонымен қатар, итальян, испан, неміс, жапон және тіпті орыс тілдерін негізге алатын көптеген үстеулер бар. Бұл әртүрлілік отарлау кезінде креол халқының өкілдері еуропалық және басқа тілдерді отаршылармен ыңғайлы қарым-қатынас жасау үшін бейімдей бастағандығына байланысты.

Қызметі

Креолдар көптеген экономикалық қызметте болды. Олардың көпшілігі қолөнерден бастап жоғары сапаға дейін, ірі мүліктерге, дүкендерге немесе шахталарға ие болды. Олар өте маңызды экономикалық позицияларға қол жеткізгені белгілі болды, бұл олардың саяси ықпалын арттыруға мүмкіндік берді. Уақыт өте келе креолдар сауда мен жердің көп бөлігін бақылауға алды. Осының арқасында олар испанмен тікелей келіссөз жүргізуге жеткілікті күшке ие болды.

Өмір салты

Дәстүр бойынша, ер адамдар үй шаруашылығының басшысы болған, ал әйелдер өз өмірін үйге және отбасына арнады. Креолдар жесір қалған немере ағалары мен жетім туыстарының балаларын отбасыларына қабылдау міндеті деп санады. Тұрмысқа шықпаған туыстары (танттар) үй шаруашылықтарында және бала тәрбиесінде қызмет етті. Креолдар бүгінде бір-бірімен тығыз байланысты және топ ішінде некеге тұруға бейім. Дегенмен, олардың көпшілігі кеңірек қауымдастыққа көшіп, креолдық әдет-ғұрыптарын жоғалтуда.

Креолдардан тұратын топтардың ән айту және музыкалық шығармаларды орындау тәсілі өте ерекше. Мотивтер көбінесе өте ырғақты және әуенді. Жарқын киінген креол бишілері иамаша билейді. Креол ұжымдарының музыканттары джаз стиліне басымдық береді. Тұрғылықты жері мен шығу тегіне байланысты мұндай топтар өз жұмыстарына белгілі бір мотивтерді енгізеді: африкалық, шығыстық немесе американдық.

Креол әйелдері сол кезде ханымдар саналатын, аяққа дейін созылған ұзын көйлектер киетін. Бұл көйлектер үстіне Еуропадан әкелінген маталардан тігілген пиджак киген. Аксессуар ретінде нәзік орамалдар, қолшатырлар мен желдеткіштерді алып жүретін. Ер адамдар тон, жейде, леггинс киіп, темір сабы бар таяқ ұстаған.

Дереккөздер

"Қазақ энциклопедиясы"
Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2109375
Креольские языки https://kartaslov.ru/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0-%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B9/%D0%9A%D1%80%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B8
Креол анықтамасы. Креол сөзінің шығу тегі https://kk.modern-info.com/13667859-creole-definition-the-origin-of-the-word-creole
Креол https://kk.nsp-ie.org/criollos-4999
Креолы https://www.everyculture.com/multi/Bu-Dr/Creoles.html
Креол - это кто? https://yandex.kz/turbo/fb.ru/s/article/172723/kreol---eto-kto-proishojdenie-slova-kreol

[source1-1] "Қазақ энциклопедиясы"

[2] Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2109375

[3] Креольские языки https://kartaslov.ru/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0-%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B9/%D0%9A%D1%80%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B8

[4] Креол анықтамасы. Креол сөзінің шығу тегі https://kk.modern-info.com/13667859-creole-definition-the-origin-of-the-word-creole

[5] Креол https://kk.nsp-ie.org/criollos-4999

[6] Креолы https://www.everyculture.com/multi/Bu-Dr/Creoles.html

[7] Креол - это кто? https://yandex.kz/turbo/fb.ru/s/article/172723/kreol---eto-kto-proishojdenie-slova-kreol