Мизам шуақ

Жаздың аптап ыстығының беті қайтып, кеші қоңырсалқын бола бастайтын, шөптің бетіне алғашқы шық түскен өліара уақытты, қыркүйек айының соңғы күндері мен қазан айының ортасына дейін болатын шуақты күндерді, қазақтар «Мизам шуақ» (Бабье лето) деп атайды. Далада өрмекшінің өрмегі ұзын болып (мизам болып) шұбатылып жататын кез. Ауылда ақсақалдардың аузынан талай естіп өскен сөзіміз ғой. Ата-бабаларымыз ертеректе, айналадағы болып жатқан табиғаттың құбылысына қарап ауа райын болжап отырған. Соның бірі, күн ауып, кеш батқан сәттен бастап күн қатты суытып, жаңбыр жауып немесе түнде шөп басына шық түскен сәтті мизам шуақ уақыты келді деп түсінген екен. Халық сенімі бойынша, бұл табиғаттың барша адамзатқа қытымыр қысқа дайындалыңдар деп ескертуі деп есептеген. Онымен қоса, түнгі уақытта болған суықтың ызғары, күн шыға салысымен бірден басылып, айнала күннің сәулесіне оранып, далада өрмекшінің торы секілді мамық ауада ұшып жүретін нәрселер қаптап кетеді екен. Сол мамық ұшпалы нәрсені қазақта мизам деп атайды. Мизам шуақ деп аталуының себебі де осыда. Мизам шуақ уақыты кіргеннен бастап әйел адамдар тездете қыстық азықтарын дайындауға кіріссе, ер адамдар жинаусыз қалған егістіктерін жинап, отын-жалпылдақтарын теріп, қысқа қамдану осы уақыттан басталады екен. Ақсақалдардың айтуы бойынша, мизам шуақта ауа райы жақсы болса, күз суық болады, ал егер керісінше суық болса, қазанның соңғы күндері және қараша айлары құрғақ болады деп болжам жасап, ырымдайды екен.

Мизам сөзінің төркіні араб-парсы тілдерінде «таразы» мағынасын білдіретін мизан сөзінен келген. Араб-парсы тілдерінде мизан сөзі «өлшеуіш, таразы» мағыналарын білдіріп, таразы затының негізгі атауы, Иран күнтізбесіндегі жетінші айдың және Таразы шоқжұлдызының атауы болып табылады. Сонымен қатар араб тілінде «қиямет күні пенделердің осы дүниеде істеген жақсы, жаман әрекеттері үшін тартылатын таразыны» мизан деп те атайды екен (Махшар мизаны). Ал тілімізде мизам сөзі «қыркүйек айының ескі атауы», «Таразы шоқжұлдызы (зодиак)», «күз айларының ішінде өсімдіктің ұлпаларынан пайда болатын, өрмекшінің торы сияқты, ұшпалы ақ сілбі», «заң, ереже, үкім» деген мағыналарды білдіреді. Соңғы мағына араб тілінде «заң, үкім» мағынасын беретін низан сөзінен ауысқан. Сонымен тілімізде мизамдай/мизандай (мизам, тор, сілбі сияқты), мизамдату (жайма-шуақтандыру, мамыра-жайландыру), мизамды (мизамы, ұшпалы сілбісі көп), мизамкөк (қар астынан көк шығып тұрған кезең, амал), мизамшуақ (күздің мамыра-жай кезеңі, амал) және т.б. туынды сөздер қалыптасқан. Ал қазақтың ақыны Махамбет Өтемісұлы мизам айы туралы:

Қауыста туып күз болды, Мизан мен өтіп ақырап, Даярланды соғысқа Хан қабарын бақылап

, – деп жырлаған.

Тағы қараңыз

• Мизан
• Таразы (шоқжұлдыз)
• Мизам (аспап)