Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Орбұлақ шайқасы — қазақ халқының Жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық соғысындағы алғашқы бетбұрысты оқиғалардың бірі. Бұл шайқас 1643 жылдың жазында Қазақ хандығының қолын басқарған Жәңгір Хан мен жоңғар қолын басқарған Батыр қонтайшы арасында өтті.
| Орбұлақ шайқасы | |||
| Дата | 1643 | ||
|---|---|---|---|
| Орын | Орбұлақ шатқалы | ||
| Нәтиже | жасағы жасағын қиратуы | ||
| Аумақтық өзгерістер | Жоңғарлар кері шегінді | ||
| Қарсыластар | |||
| |||
| Қолбасшылары | |||
| |||
| Тараптар күші | |||
| |||
| Шығындар | |||
| |||
Шайқас алғышарттары
XVII ғасырдың 30-жылдарындағы бытыраңқы ойрат тайпалары біртұтас мемлекетке бірігіп, Жоңғар хандығының негізін қалады. Қазақстан мен Орта Азия турасында ойраттар ұстанған сыртқы саясаттың күшейуі қазақ-жоңғар қарым-қатынасын шиеленістіріп, жиі-жиі әскери қақтығыстарға әкеліп соқтырды. Жоңғарларға қарсы күресті Есім ханның ұлы Салқам Жәңгір хан (1629–1680) басқарды. 1635 жылы шайқастардың бірінде Жәңгір хан жеңіліс тауып, тұтқынға түседі. Бірнеше жыл тұтқында болған Жәңгір өзара бітімнен кейін босап, қазақ даласына оралды. Осыдан кейін Жәңгір жоңғарлармен бітіспес жауға айналады. Жауынгер қалмақтар ежелден қазақтарды өздерінің жаулары деп санаған. Олар ерте көктемде қазақтарға шабуыл жасауды әдетке айналдырған, олар әлі жайлауға шықпаған, бірікпеген. Бұл туралы білген Жәңгір хан алғашқы еруімен Қалақ батыр бастаған тоғыз жігитті жау еліне барлауға жібереді. Бірнеше күн жолда болғаннан кейін, жауынгерлер айсыз түнде қалмақтар лагеріне жетеді-олар жау қолбасшыларының бірін (мыңбасы) ұрлап кетеді. Қазіргі тілмен айтқанда, олар "тілді" алады. Ханның жеңіл қолымен жасалған бұл операциядан кейін топ "Қалақтың темір тоғызы" деп аталады.
Тұтқыннан жаудың дизайнын, оның жүру жолын білген хан Жәңгір және оның серіктері оны туған жеріне жақындағанда қарсы алып, көшпенділер үшін ерекше шайқасу тактикасын қолдануға шешім қабылдады.
1640 жылы жоңғарлар қазақ даласын нысана ретінде қарастырған құрылтай өткізеді. Осылай болды: 1643 жылдың көктемінде жоңғар қонтайшы Ерден Батыр үлкен әскермен Қазақ жерлеріне жорыққа шықты. Жәңгір хан жауынгерлерімен бірге Жоңғар Алатауының Орбұлақ өзенінің шатқалын терең қазып, қазақтардың негізгі күштері келгенге дейін бұқтырмада күтті. Жауынгерлердің жартысы жолда үйінді ұйымдастырды, ал қалғандары жартастарға тарады, осылайша жоңғарларға буктурма дайындады. Шатқалға ешнәрсе білмеген жоңғарлар кірген кезде, олар алдымен таспен лақтырылды, содан кейін пайда болған дүрбелеңді пайдаланып, оларды артқы жағынан мылтықпен ұрды. Бұл шайқаста қазақтар алғаш рет мылтық қолданды. Мұндай оқиғаларды күткен жоңғарлар қарсылық көрсете алмады. Осы шайқас барысында жоңғарлар 10 мыңға жуық жауынгерінен айырылып, Самарқандтан келген Жалаңтөс батыр әскерлерінің шабуылымен 20 мың адамдық күшпен шегінуге мәжбүр болды.
Географиялық жағдай
Таудың ішінде Жәңгір жағдайды зерттеп, жартылай таныс жерлерде алдағы қимылдың жоспарын жасады. Артта Алтынемел шыңы бар. Қоянды тау шыңының бауырының шығыс жағында Күреңкей тау, Аламантау, Куянатытау, Сарытау, Боңқан таулары созылып жатыр. Көкжеті тауының арғы жағы жоңғарлар. Бұл жер тактикалық жағынан қызықтырады: ұзындығы 200 метрдей екі биік таудың сілеміндегі тар сай, биіктігі 2000-2500 метр теңіз биіктігімен өлшегенде. Батыстан шыңдарында шығуға қиын шыңдары, Оңтүстік батысында Кача-таудың жоталарында терең сай бар. Ол жерге көп салттыларды орналастыруға болады. Ал оның сол жағындағы жерден қазылған бекіністің тастармен қаланған жерінде қазақтың ерікті жасақшылары орналасқан. Әскерлердің бұл бөлігінің басшылығына Жиембет және Жақсығұл батырларды қойған. Олардың желке жағында төмен түсуге болатын жер және бірнеше жүз ат орналасуға болатын сай бар. Одан таудың етегімен келе жатқан жоңғарларға шұңқырда отырған қазақ жауынгерлері де, олардың аттары да көрінбейді. Мұның барлығын осы жерлерді көзбен бір шолып өткенде байқауға болады.
Шайқас барысы
Батыр қонтайшы бастаған ойрат-қалмақ елу мың қолмен қазақ елін жаулап алуға аттанғаны жөнінде Салқам Жәңгір өз шолушыларынан мәлімет алады. Орбұлақтағы ойрат пен қазақтың тектілері Қарахан патшаның тұсында «Арамызды шаhар байласын, шаhар байламаса, заhар шайнасын» деп анттасқан көрінеді. Маруан-Аhра би «Орбұлақ тектілердің ат-тізгінін тартып тоқтаған тәтті жері еді. Ойраттар анттан аттады. Орбұлақтың бойында улы жебемен қарсы алыңдар. Бұл жерге қылыш көтеріп келгендер өз қанына өзі тұншығады. Ойраттар елу мың болса да 600 сарбазың жетеді. Қостоқты бастаған қолың, Сүлеймен бастаған сексен мергенің бар, қия тұмсықты біз барғанша төтеп беріңдер» деп Салқам Жәңгірге хабар жібереді. Жәңгір бастаған қазақ қолы Орбұлақтың қия беткейіндегі 600 қойтасты паналап ор қазып алып, жауын улы жебемен қарсы алады. Сонымен қатар Сасықтекенің түтінін де пайдаланады. Улы жебе адамға жанап кетсе болды, безгек тигендей мәңгілікке сұлап түседі екен. Ал Сасықтеке деген гүл таутекелер күйлеген кезде иіскейтін және сол уақытта гүлдейтін болса керек. Соны суға қайнатып, оған шүберек малып кептіреді де, жағып жіберсе түтіні жан-жануарды уландырып тастайды. Салқам Жәңгір әскерінің бас қолбасшысы Қостоқты батыр 600 сарбазын із суытар жерге тастап, ойраттардың алдынан өзі шығады. Оларды алдаусыратады да «Сасықтеке» түтініне ұрындырады. Қазақ қолының аз екенін білетін жау жапырып тастамақ болып лап бергенде улы түтінге, онан соң улы жебеге ұрынады. Міне, осындай амал-айла арқасында қалмақ қолы ойсырай бастайды. Аузы-басын тұмшалап, ешкінің майымен майлап алған қазақ жауынгерлеріне улы түтін әсер ете қоймайды. Уланғандары қымыз бен меңдуананы араластырып ішіп, тазарып аман қалады. Ал аттары уланса тұмсығына құйрық маймен ұрып тазартады. Алғашқыда не болғанын түсінбей қалған ойраттар мәнісін кейіннен біледі. Он мыңдай жасағынан айырылған олар кейін шегініп ақылдаса бастайды. Осы кезде жиырма мың қолымен Жалаңтөс Баһадүрдің қолы тықсыра бастайды Жоңғарлармен шайқаста Жәңгір тапқырлық көрсетіп, дұрыс шешім қабылдады. А.И.Левшин: «Ол ашық шайқастан қашып, аздаған адамдарының бір бөлігін екі таудың арасымен сайға орналастырды. Олар жерді терең етіп қазып, биік қорған дуалын жасады, ал жауынгерлердің екінші бөлігі таудың арғы жағында тығылып отырды. Жоңғарлар қорғанға таяп келіп, оған шабуыл жасады. Көп адамынан айырылған соң, оларды қоршап алуға алаңның тарлығы мүмкіндік бермеді. Сол кезде Жәңгір олардың ту сыртынан шабуылдады. Ойламаған жерден болған соққының, әрі жауынгерлердің батылдығының арқасында, мылтықтарының өте сапалы болуынан Батыр қонтайшыға қатты соққы берді», – деп сипаттайды. Жоңғарлардың отрядтары ойлы-қырлы жерлермен кезеңге шығып, оқты қарулармен қаруланған қазақтармен соғысуға мәжбүр болды. Жоңғарлардың қару-жарақтары туралы Ю.Крижанович: «Қалмақтар соғысқа өте мықты қаруланып шығады. Дулығамен, найзамен және сауытпен. Олардың садақтары мен қылыштары біздердікінен қысқа және ұшы қайырылмаған. Оны римдіктердің «siccae» атты қаруларымен салыстыруға болады. Өздері оны лақтыратын найза деп атайды. Дегенмен де соғыса келе, олар өте жақсы ойланған қақпанға түскендерін, кезеңге шабуыл жасаудың оларға жеңіс әкелмейтінін түсінді. Бірақ әскерді тоқтату мүмкіндігі тіпті болмады. Артта келе жатқан әскерлер олардың тығыздығын көбейте бастады. Ол жоңғарлардың жауынгерлік ұрандарын, көпшілігінің тез алға ұмтылуын әлсіретті. Ақырында мағынасы жоқ шабуылды тоқтатудың сәті түсті. Барлық әскерлерге қоманда жетіп, олар төменгі жерге түсіп, қазақтың жауынгерлерін өзеннің маңайында айналып өтуге шешім қабылдады. Жоңғарлар төменге бет алды. Айнабұлақ өзенінің ағысының ойылған жерінде өткел бар, оны альпинистер «цирк» деп атайды. Қазақтың атқыштары оларды сол жерге қуып тықты. Осы арада жоғарыдан асылып тұрған тастар төмен құлай бастады. Ол атқа немесе әскеріне тиіп, қырыла бастады» – дейді. Аман-есен шыққандары қазақ жауынгерлерінің оғынан қаза тапты. Шайқас бір жағдайда ғана тоқтауы мүмкін еді, ол – жоңғарлар жағдайды түсініп, кезеңге шығу үмітінен бас тартулары тиіс. Қазақ әскерлерінің бір бөлігіне таулардың арасындағы қалмақтар бекіністен тар өткелмен өткенде қоршап алу бұйырса, екіншісіне тауда жасырыну бұйырды. Ол қалай ойласа, солай болды. Қоңтайшы бекініске шабуыл жасады. Содан ерлікпен қорғана бастады. Осы кезде Жәңгір сұлтан жауға сырт жағынан шабуылдады. Винтовкасымен соққы берді. Жаулар жағынан 10000-ға дейін адам қырылды» – деп сипаттайды. Жоңғарлар тағдырмен ойнамай, кейін шегінді. Таудағы шайқас Жәңгірге қанат бітірді. Оқиға аяқ астынан ойламаған шешім қабылдатты. Енді жоңғарлар шайқасқа ашық жерлерді іздей бастады. Ондай жер Орбұлақтың шет жағынан табылды.
Шындығында, екінші шайқаста Батыр қоңтайшы ауыр жағдайдан жеңіл құтылды. Тіпті өзімен бірге 10 мыңдай тұтқынды алып кетті. Ол жасақшыларды емес, жолдағы бейбіт ауылдарды шауып, адамдарды тұтқындаған.
Шайқас нәтижесі мен тарихи маңызы
Тактикалық әдіс түрінде Орбұлақ шайқасы күштерді біріктіре білгендікті көрсетті. Қазақ хандығының әскери өнерінің тарихында тұңғыш рет оқпана қазып соғысу тәсілі қолданылды. Қазақ шежірелерінде және халық аңыздарында соғыс жоңғар Алатауында, Орбұлақ деген жерде болған. Бұл шайқас қазақ халқының тарихында басқа да ірі оқиғалармен бірдей орын алды. Жәңгір «Салқам» (айбатты) деген құрметті атқа ие болды. Бұл соғыс ойрат қоғамына өз әсерін тигізді. Олардың өзара қырқысын бастауға әкеліп соқты. Ескі феодалдар арасындағы өзара қайшылықтары жарыққа шықты. Жәңгір хан бірегей қолбасшы, әрі епті стратег екенін дәлелдеді. Ол оқиға болып жатқан кезде не істеу керектігін тез ұға білді. Шешуші кезеңде жауынгерлерді жігерлендіріп өзінің тікелей соғысқа қатынасуымен шешіп кетіп отырды. Осы ерекшеліктерімен Орбұлақ шайқасында көзге түсті. Қазақ жауынгерлері өздерінің ерліктерімен, өздерінің жан аямайтындықтарымен өз жерінің тәуелсіздігін және халықтың бостандығын қорғай алатындығын дәлелдеді. Шайқас қазақ халқының тарихындағы аса ірі жеңістердің бірі әрі бірегейі болды.
Дереккөздер
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Orbulak shajkasy kazak halkynyn Zhongar shapkynshylygyna karsy azattyk sogysyndagy algashky betburysty okigalardyn biri Bul shajkas 1643 zhyldyn zhazynda Қazak handygynyn kolyn baskargan Zhәngir Han men zhongar kolyn baskargan Batyr kontajshy arasynda otti Orbulak shajkasyData1643OrynOrbulak shatkalyNәtizhezhasagy zhasagyn kiratuyAumaktyk ozgeristerZhongarlar keri shegindiҚarsylastarҚazak handygy Buhara handygy Қyrgyzdar Zhongar handygyҚolbasshylarySalkam Zhәngir han Zhalantos batyrTaraptar kүshi600 Қazak 2000 Қyrgyzdar 20000 Buhara 50000ShygyndarBelgisiz 20000Bul үlgini koru talkylau ondeuShajkas algysharttaryXVII gasyrdyn 30 zhyldaryndagy bytyranky ojrat tajpalary birtutas memleketke birigip Zhongar handygynyn negizin kalady Қazakstan men Orta Aziya turasynda ojrattar ustangan syrtky sayasattyn kүshejui kazak zhongar karym katynasyn shielenistirip zhii zhii әskeri kaktygystarga әkelip soktyrdy Zhongarlarga karsy kүresti Esim hannyn uly Salkam Zhәngir han 1629 1680 baskardy 1635 zhyly shajkastardyn birinde Zhәngir han zhenilis tauyp tutkynga tүsedi Birneshe zhyl tutkynda bolgan Zhәngir ozara bitimnen kejin bosap kazak dalasyna oraldy Osydan kejin Zhәngir zhongarlarmen bitispes zhauga ajnalady Zhauynger kalmaktar ezhelden kazaktardy ozderinin zhaulary dep sanagan Olar erte koktemde kazaktarga shabuyl zhasaudy әdetke ajnaldyrgan olar әli zhajlauga shykpagan birikpegen Bul turaly bilgen Zhәngir han algashky eruimen Қalak batyr bastagan togyz zhigitti zhau eline barlauga zhiberedi Birneshe kүn zholda bolgannan kejin zhauyngerler ajsyz tүnde kalmaktar lagerine zhetedi olar zhau kolbasshylarynyn birin mynbasy urlap ketedi Қazirgi tilmen ajtkanda olar tildi alady Hannyn zhenil kolymen zhasalgan bul operaciyadan kejin top Қalaktyn temir togyzy dep atalady Tutkynnan zhaudyn dizajnyn onyn zhүru zholyn bilgen han Zhәngir zhәne onyn serikteri ony tugan zherine zhakyndaganda karsy alyp koshpendiler үshin erekshe shajkasu taktikasyn koldanuga sheshim kabyldady 1640 zhyly zhongarlar kazak dalasyn nysana retinde karastyrgan kuryltaj otkizedi Osylaj boldy 1643 zhyldyn kokteminde zhongar kontajshy Erden Batyr үlken әskermen Қazak zherlerine zhorykka shykty Zhәngir han zhauyngerlerimen birge Zhongar Alatauynyn Orbulak ozeninin shatkalyn teren kazyp kazaktardyn negizgi kүshteri kelgenge dejin buktyrmada kүtti Zhauyngerlerdin zhartysy zholda үjindi ujymdastyrdy al kalgandary zhartastarga tarady osylajsha zhongarlarga bukturma dajyndady Shatkalga eshnәrse bilmegen zhongarlar kirgen kezde olar aldymen taspen laktyryldy sodan kejin pajda bolgan dүrbelendi pajdalanyp olardy artky zhagynan myltykpen urdy Bul shajkasta kazaktar algash ret myltyk koldandy Mundaj okigalardy kүtken zhongarlar karsylyk korsete almady Osy shajkas barysynda zhongarlar 10 mynga zhuyk zhauyngerinen ajyrylyp Samarkandtan kelgen Zhalantos batyr әskerlerinin shabuylymen 20 myn adamdyk kүshpen sheginuge mәzhbүr boldy Geografiyalyk zhagdajTaudyn ishinde Zhәngir zhagdajdy zerttep zhartylaj tanys zherlerde aldagy kimyldyn zhosparyn zhasady Artta Altynemel shyny bar Қoyandy tau shynynyn bauyrynyn shygys zhagynda Kүrenkej tau Alamantau Kuyanatytau Sarytau Bonkan taulary sozylyp zhatyr Kokzheti tauynyn argy zhagy zhongarlar Bul zher taktikalyk zhagynan kyzyktyrady uzyndygy 200 metrdej eki biik taudyn silemindegi tar saj biiktigi 2000 2500 metr teniz biiktigimen olshegende Batystan shyndarynda shyguga kiyn shyndary Ontүstik batysynda Kacha taudyn zhotalarynda teren saj bar Ol zherge kop salttylardy ornalastyruga bolady Al onyn sol zhagyndagy zherden kazylgan bekinistin tastarmen kalangan zherinde kazaktyn erikti zhasakshylary ornalaskan Әskerlerdin bul boliginin basshylygyna Zhiembet zhәne Zhaksygul batyrlardy kojgan Olardyn zhelke zhagynda tomen tүsuge bolatyn zher zhәne birneshe zhүz at ornalasuga bolatyn saj bar Odan taudyn etegimen kele zhatkan zhongarlarga shunkyrda otyrgan kazak zhauyngerleri de olardyn attary da korinbejdi Munyn barlygyn osy zherlerdi kozben bir sholyp otkende bajkauga bolady Shajkas barysyBatyr kontajshy bastagan ojrat kalmak elu myn kolmen kazak elin zhaulap aluga attangany zhoninde Salkam Zhәngir oz sholushylarynan mәlimet alady Orbulaktagy ojrat pen kazaktyn tektileri Қarahan patshanyn tusynda Aramyzdy shahar bajlasyn shahar bajlamasa zahar shajnasyn dep anttaskan korinedi Maruan Ahra bi Orbulak tektilerdin at tizginin tartyp toktagan tәtti zheri edi Ojrattar anttan attady Orbulaktyn bojynda uly zhebemen karsy alyndar Bul zherge kylysh koterip kelgender oz kanyna ozi tunshygady Ojrattar elu myn bolsa da 600 sarbazyn zhetedi Қostokty bastagan kolyn Sүlejmen bastagan seksen mergenin bar kiya tumsykty biz bargansha totep berinder dep Salkam Zhәngirge habar zhiberedi Zhәngir bastagan kazak koly Orbulaktyn kiya betkejindegi 600 kojtasty panalap or kazyp alyp zhauyn uly zhebemen karsy alady Sonymen katar Sasyktekenin tүtinin de pajdalanady Uly zhebe adamga zhanap ketse boldy bezgek tigendej mәngilikke sulap tүsedi eken Al Sasykteke degen gүl tautekeler kүjlegen kezde iiskejtin zhәne sol uakytta gүldejtin bolsa kerek Sony suga kajnatyp ogan shүberek malyp keptiredi de zhagyp zhiberse tүtini zhan zhanuardy ulandyryp tastajdy Salkam Zhәngir әskerinin bas kolbasshysy Қostokty batyr 600 sarbazyn iz suytar zherge tastap ojrattardyn aldynan ozi shygady Olardy aldausyratady da Sasykteke tүtinine uryndyrady Қazak kolynyn az ekenin biletin zhau zhapyryp tastamak bolyp lap bergende uly tүtinge onan son uly zhebege urynady Mine osyndaj amal ajla arkasynda kalmak koly ojsyraj bastajdy Auzy basyn tumshalap eshkinin majymen majlap algan kazak zhauyngerlerine uly tүtin әser ete kojmajdy Ulangandary kymyz ben menduanany aralastyryp iship tazaryp aman kalady Al attary ulansa tumsygyna kujryk majmen uryp tazartady Algashkyda ne bolganyn tүsinbej kalgan ojrattar mәnisin kejinnen biledi On myndaj zhasagynan ajyrylgan olar kejin sheginip akyldasa bastajdy Osy kezde zhiyrma myn kolymen Zhalantos Baһadүrdin koly tyksyra bastajdy Zhongarlarmen shajkasta Zhәngir tapkyrlyk korsetip durys sheshim kabyldady A I Levshin Ol ashyk shajkastan kashyp azdagan adamdarynyn bir boligin eki taudyn arasymen sajga ornalastyrdy Olar zherdi teren etip kazyp biik korgan dualyn zhasady al zhauyngerlerdin ekinshi boligi taudyn argy zhagynda tygylyp otyrdy Zhongarlar korganga tayap kelip ogan shabuyl zhasady Kop adamynan ajyrylgan son olardy korshap aluga alannyn tarlygy mүmkindik bermedi Sol kezde Zhәngir olardyn tu syrtynan shabuyldady Ojlamagan zherden bolgan sokkynyn әri zhauyngerlerdin batyldygynyn arkasynda myltyktarynyn ote sapaly boluynan Batyr kontajshyga katty sokky berdi dep sipattajdy Zhongarlardyn otryadtary ojly kyrly zherlermen kezenge shygyp okty karularmen karulangan kazaktarmen sogysuga mәzhbүr boldy Zhongarlardyn karu zharaktary turaly Yu Krizhanovich Қalmaktar sogyska ote mykty karulanyp shygady Dulygamen najzamen zhәne sauytpen Olardyn sadaktary men kylyshtary bizderdikinen kyska zhәne ushy kajyrylmagan Ony rimdikterdin siccae atty karularymen salystyruga bolady Өzderi ony laktyratyn najza dep atajdy Degenmen de sogysa kele olar ote zhaksy ojlangan kakpanga tүskenderin kezenge shabuyl zhasaudyn olarga zhenis әkelmejtinin tүsindi Birak әskerdi toktatu mүmkindigi tipti bolmady Artta kele zhatkan әskerler olardyn tygyzdygyn kobejte bastady Ol zhongarlardyn zhauyngerlik urandaryn kopshiliginin tez alga umtyluyn әlsiretti Akyrynda magynasy zhok shabuyldy toktatudyn sәti tүsti Barlyk әskerlerge komanda zhetip olar tomengi zherge tүsip kazaktyn zhauyngerlerin ozennin manajynda ajnalyp otuge sheshim kabyldady Zhongarlar tomenge bet aldy Ajnabulak ozeninin agysynyn ojylgan zherinde otkel bar ony alpinister cirk dep atajdy Қazaktyn atkyshtary olardy sol zherge kuyp tykty Osy arada zhogarydan asylyp turgan tastar tomen kulaj bastady Ol atka nemese әskerine tiip kyryla bastady dejdi Aman esen shykkandary kazak zhauyngerlerinin ogynan kaza tapty Shajkas bir zhagdajda gana toktauy mүmkin edi ol zhongarlar zhagdajdy tүsinip kezenge shygu үmitinen bas tartulary tiis Қazak әskerlerinin bir boligine taulardyn arasyndagy kalmaktar bekinisten tar otkelmen otkende korshap alu bujyrsa ekinshisine tauda zhasyrynu bujyrdy Ol kalaj ojlasa solaj boldy Қontajshy bekiniske shabuyl zhasady Sodan erlikpen korgana bastady Osy kezde Zhәngir sultan zhauga syrt zhagynan shabuyldady Vintovkasymen sokky berdi Zhaular zhagynan 10000 ga dejin adam kyryldy dep sipattajdy Zhongarlar tagdyrmen ojnamaj kejin shegindi Taudagy shajkas Zhәngirge kanat bitirdi Okiga ayak astynan ojlamagan sheshim kabyldatty Endi zhongarlar shajkaska ashyk zherlerdi izdej bastady Ondaj zher Orbulaktyn shet zhagynan tabyldy Shyndygynda ekinshi shajkasta Batyr kontajshy auyr zhagdajdan zhenil kutyldy Tipti ozimen birge 10 myndaj tutkyndy alyp ketti Ol zhasakshylardy emes zholdagy bejbit auyldardy shauyp adamdardy tutkyndagan Shajkas nәtizhesi men tarihi manyzyTaktikalyk әdis tүrinde Orbulak shajkasy kүshterdi biriktire bilgendikti korsetti Қazak handygynyn әskeri onerinin tarihynda tungysh ret okpana kazyp sogysu tәsili koldanyldy Қazak shezhirelerinde zhәne halyk anyzdarynda sogys zhongar Alatauynda Orbulak degen zherde bolgan Bul shajkas kazak halkynyn tarihynda baska da iri okigalarmen birdej oryn aldy Zhәngir Salkam ajbatty degen kurmetti atka ie boldy Bul sogys ojrat kogamyna oz әserin tigizdi Olardyn ozara kyrkysyn bastauga әkelip sokty Eski feodaldar arasyndagy ozara kajshylyktary zharykka shykty Zhәngir han biregej kolbasshy әri epti strateg ekenin dәleldedi Ol okiga bolyp zhatkan kezde ne isteu kerektigin tez uga bildi Sheshushi kezende zhauyngerlerdi zhigerlendirip ozinin tikelej sogyska katynasuymen sheship ketip otyrdy Osy erekshelikterimen Orbulak shajkasynda kozge tүsti Қazak zhauyngerleri ozderinin erlikterimen ozderinin zhan ayamajtyndyktarymen oz zherinin tәuelsizdigin zhәne halyktyn bostandygyn korgaj alatyndygyn dәleldedi Shajkas kazak halkynyn tarihyndagy asa iri zhenisterdin biri әri biregeji boldy DerekkozderSayasi tүsindirme sozdik Almaty 2007 ISBN 9965 32 491 3