Таулы Бадахшан автономиялы облысы тәж Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон орыс Горно Бадахшанская автономная область Тәжі

Таулы Бадахшан автономиялы облысы (тәж. Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон, орыс. Горно-Бадахшанская автономная область) — Тәжікстан шығысында орналасқан құрамындағы облысы, елдегі жалғыз автономиясы бар әкімшілік бірлік.

Әкімшілігі
Автономиясы бар облыс
Таулы Бадахшан автономиялы облысы
тәж. Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон орыс. Горно-Бадахшанская автономная область

Кіреді	1 қала және 7 аудан
Әкімшілік орталығы	Хорог
Облыс төрағасы	Әлішер Мирзонабот
Тарихы мен географиясы
Құрылған уақыты	2 қаңтар 1925
Жер аумағы	64,100 км² (1 орын)
Ірі қаласы	Хорог
Тұрғындары
Тұрғыны	230,100 адам (2022)(5 орын)
Тығыздығы	3,7 адам/км²
Ұлттық құрамы	тәжіктер, памирлықтар және басқалары
Конфессионалдық құрамы	көбінесе Суннит және Исмаилит мұсылмандар
Ресми тілдері	тәжік тілі, орыс тілі (ұлтаралық тіл)
Сандық идентификаторлары
Аббревиатура	TJ-BG
Автомобиль коды	04

Таулы Бадахшан автономиялы облысы Ортаққорда

Географиясы

Солтүстігінде Қырғызстанның Ош облысымен, шығысында Қытайдың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданымен, оңтүстігінде Ауғанстанның , батысында және солтүстік-батысында Тәжікстанның және оңтүстік-батысында елдің Хатлон облысымен шектеседі.

Таулы Бадахшан автономиялы облысында ең биік қыраттар мен елдің ең үлкен мұздықтары, ең биік орналасқан елді мекендер (4000 метрге дейін) бар. Аймақ мұздықтарынан Орта Азияның барлық өзендері дерлік бастау алады.

Таулы Бадахшан облысында елдің және КСРО-ның ең биік шыңы — Исмаил Ибн Ахмед Самани құрметіне аталған (7495 м) орналасқан.

Тарихы

Кеңестік дәуірі (1925–1991)

Тәжікстандық қазіргі Батыс шекараларымен және Ресейдің ГБАО атауымен 1925 жылы автономиялы республика ретінде құрылды.

Кейінірек 1929 жылы ол Тәжік Кеңестік Социалистік Республикасының (Тәжік КСР) автономиялық облысы болып өзгертілді. Кеңестік шығыстанушы ғалымдардың халықтарды жіктеуге құмарлығы кеңестік этногенезде басқалардың қатарында памирлік немесе «тау тәжіктері» жеке категориясының бекітілуіне әкелді. Аймақтың КСРО шекарасында орналасуынан ол жерде білім беру жүйесі, транспорт сапасы жақсы болды, бұл — аймақтың КСРО-ға «жақындығын» орнату үшін жасалған стратегия болып саналады.

Тәуелсіздік, Азаматтық соғыс (1991–1997)

1992 жылы Тәжік азамат соғысы басталғанда Таулы Бадахшандағы жергілікті билік Тәжікстаннан тәуелсіздігін жариялады. Көптеген саяси белсенді памирліктер кейін Тәжікстандағы азамат соғысы кезінде аймаққа автономия мен демократиялық билікті талап еткен «Лаъали Бадахшон (орыс.)» демократиялық саяси қозғалысына қосылды. 1997 жылы «Лаъали Бадахшон» құрамына кірді. Осы себеппен соғыстан кейін ол мүлдем Тәжікстанның саяси өмірінен шеттетілді, Таулы Бадахшан өзі жариялаған тәуелсіздігін тоқтатты.

Саяси қақтығыстар (2012–)

2012, 2014, 2018, 2021 және 2022 жылдары бірқатар күшті қақтығыстар мен шерулер орын алды. 2022 жылдың 18 мамырында Мухаммадбоқир Мухаммадбоқиров (ағыл.) бастаған 200-ге жуық үкіметке қарсы демонстранттар Рушонда облыс орталығы Хорог қаласына апаратын жолды жауып тастады.

2022 жылдың мамыр айында Тәжікстан үкіметінің әскерлері оппозиция өкілі Гүлбиддин Зиёбековтың азапталып, өлтірілуіне наразылық білдірген 20 астам бейбіт тұрғынды өлтірді. Кейін көптеген наразылық білдірушілер, сонымен қатар журналистер мен құқық қорғаушылар ұсталды. Кейбір құқық қорғаушылар жағдайды «этникалық тазарту» деп сипаттайды. Үкіметтің өзі жағдайды «антитеррорлық операция» деп атаған.

Климаты

Аймақ климаты қатал, шұғыл континентті, қыста Тәжікстандағы ең төменгі температура осында байқалады. Пайдалы қазбалар — сирек және , , , көмір, асбест, мен басқа да бар екені Таулы Бадахшанда өте ежелгі заманнан бері белгілі болған 50-ден астам ыстық және емдік қасиеті бар суық бұлақтар белгілі.

Кен байлықтары

Тәуелсіздіктен бері Таулы Бадахшаннан көптеген асыл тастар — түрлі түсті , бал түсті сфендер, көгілдір және түтін түстес топаз, аквамариндер, ірі сұлу кристаллдар түріндегі, кез келген мұражайдың сәні бола алатын турмалиндер табылды. Өңдеуге жарамды Танзания мен Бразилия үлгілерінен ғана белгілі болған еді, енді ол Тәжікстаннан табылды.

Тау хрусталі мен құрылыс материалдарының кейбір кен орындары игерілуде. Арнайы экспедициялар қымбат бағалы тастарды іздеу, барлау мен өндіру жұмыстарын жүзеге асырады, ол асыл тастар Душанбедегі зергерлік бұйымдар зауытында өңделеді.

Аймақтың бай су энергетикалық ресурстары (олардың қорлары республикалық қордың 20%-ын құрайды), минералдық-шикізат ресурстары жетуге қиындығы мен қатал табиғат-климаттық жағдайларына байланысты әзірше жеткіліксіз игерілген.

Облыста таулы жер бедерін игерудің қиыншылықтары әзірше автомобиль көлігін ғана (республикадағы 17%-ы) дамытуға мүмкіндік береді. Дүние жүзіндегі ең күрделі — () Таулы Бадахшан автономиялық облысын басқа дүниемен байланыстырады.

Күрделі табиғи-климаттық және көліктік жағдайлар елдің экономикалық жағынан дамыған орталықтарынан шалғайлығы мен бөлектігі облыс экономикасына із қалдырды. Негізінен, ауыл шаруашылығы (оның өнімдерінің үлесі 70%-ды құрайды) оның ішінде мал шаруашылығы (ауыл шаруашылғы өнімдерінің 70%-нан астамын береді) басым дамыды. Ауыл шаруашылығына жарамды жердің 97%-ын жайылымдар мен шабындықтар құрайды. Сондай-ақ картоп және темекі өсірудің де маңызы зор.

Дереккөздер

ШУМОРАИ АҲОЛИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН ТО 1 ЯНВАРИ СОЛИ 2022 (тәж.). Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон (14 қараша 2022). Тексерілді, 6 маусым 2023.
KEMPER, Michael The Heritage of Soviet Oriental Studies — Routledge, 2011. — Б. 4. — ISBN 978-1-136-83854-5.
"What is happening in Tajikistan? Background information on the situation in Khorugh". Roof-top info (2022). Тексерілді, 6 маусым 2023.
Протесты в Горном Бадахшане. Главное (орыс.). vlast.kz (19 марта 2022).
Тела 21 жертвы «контртеррористической операции» в Рушане переданы родным – источники (орыс.). Азаттық радиосы (20 марта 2022). Тексерілді, 6 маусым 2023.
TONDO, Lorenzo ‘We want the truth’: families of ethnic Pamiris killed in Tajikistan call for justice as tensions rise (ағыл.). The Guardian (4 February 2022).
Тәжікстан: Таулы Бадахшан оқиғасы бойынша бес адам өмір бойы түрме жазасына кесілді (қаз.). Азаттық радиосы (24 қараша 2022).

Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

[1] ШУМОРАИ АҲОЛИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН ТО 1 ЯНВАРИ СОЛИ 2022 (тәж.). Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон (14 қараша 2022). Тексерілді, 6 маусым 2023.

[2] KEMPER, Michael The Heritage of Soviet Oriental Studies — Routledge, 2011. — Б. 4. — ISBN 978-1-136-83854-5.

[3] "What is happening in Tajikistan? Background information on the situation in Khorugh". Roof-top info (2022). Тексерілді, 6 маусым 2023.

[4] Протесты в Горном Бадахшане. Главное (орыс.). vlast.kz (19 марта 2022).

[5] Тела 21 жертвы «контртеррористической операции» в Рушане переданы родным – источники (орыс.). Азаттық радиосы (20 марта 2022). Тексерілді, 6 маусым 2023.

[6] TONDO, Lorenzo ‘We want the truth’: families of ethnic Pamiris killed in Tajikistan call for justice as tensions rise (ағыл.). The Guardian (4 February 2022).

[7] Тәжікстан: Таулы Бадахшан оқиғасы бойынша бес адам өмір бойы түрме жазасына кесілді (қаз.). Азаттық радиосы (24 қараша 2022).