Қызуқандылық

Темперамент — жүйке жүйесінің тума қасиеттерінен туындайтын адамның жеке өзгешеліктерінің бірі. Ол адамдардың эмоциялық қозғыштығынан, қимыл-қозғалысынан, жалпы белсенділігінен жақсы байқалады.

Темперамент — организмнің физиологиялық өзгешеліктерімен, әсіресе, жоғары жүйке қызметінің тума қасиеттерімен шарттас психикалық құбылыс. Темперамент адамның жалпы қозғалысынан да (мәселен, біреулер шапшаң қозғалады, тез қимылдайды, енді біреулер жай қимылдап, асықпай ісгейді) психиканың күші мен тереңдігінен де (мәселен, біреу өжет, алғыр бөлса, екінші біреу керісінше, сылбыр, жігерсіз болады), адамның көңіл-күйінің ерекшеліктерінен де (салмақты, түрақты, жеңіл түрақсыз т. б.) эмоция сезімдерінен де (біреу сабырлы, екінші біре күйгелек т. б.) жақсы байқалып отырады.

Темперамент - тұлғаны калыптастыратын биологиялықфундамент. Ол мінез-құық аспектісінің динамикасы және ол уш жасқа дейін, яғни балалык шакта анык байкалады.

B.C. Мерлин пікірінше, темперамент қасиеттеріяғни, индивидуалды epeкшeлiктepi, олар:

• толығымен психикалық ic-әрекет динамикасын реттейді;
• жеке психикалық процестердің ерекшеліктерін сипаттайды;
• тұракты және қалыпты сипатка ие;
• темперамент типін сипаттайтын қатаңзаңдылықтармен қатынаста болады;
• жүйке жүйесінің ортақ типі біркелкішартталғандығында.

Егер индивидуалды динамикалық ерекшеліктерде темперамент ерекшеліктері көрінсе, онда ол ic-әрекеттіңешкандай объективті мазмұнымен келіспейді. Сондықтан, B.C. Мерлин темпераменттің касиетін психологиялық дәстүрде тұлға қасиетіне жатқызбады. Оның пікірінше, темперамент қасиеті тұлғаны емес, индивидуалдылықты сипаттайды.

Темперамент (лат. temperamentum - келбетке катысты тиістілік, tempero - тиісті байланыста араласу) - индивидтің психикалык ic-әрекетінің динамикалық ерекшеліктер сипаты, яғни психикалық процестердің темпі, жылдамдығы, ритмі, қарқындылығы және осы ic-әрекетті тудыратын жағдайы.

Темперамент туралы алғашқы ой-пікірлер ғылымда өте ерте кезддіңі өзінде-ақ айтыла бастады. Ежелгі Грецияның белгілі ғалымы дәрігер Гиппократ (б. э. д. 460—356) еңбектерінде бұл жонінде біраз пікірлер айтылған. Гиппократтың ойынша, әр түрі темпераменттер адамдар мен жануарлардың денесінде төрт түрі сүйық заттарға байланысты болмақ. Олар: денені жылытып тұратын - қан, салқындататын —шырын (слизь), құрғататын - бауырдағы сары өт және өған дымқылдық беретін қара өт.' Осы төрт түрлі сүйықтықтың араласуының пропорциясын грекш «красис» деп атаған. Ал латын тілінде бүл терминді «темпераменту» деп атап кеткен.

Сөйтіп, Гиппократ және оның шәкірттері адамдатемпераменттердің әр түрлілігі организмдегі осы төрт түрлі сұйық заттың бір-бірінен аз-көптігіне байланысты деп түсінген. Мысалы, организмде қанның пропорциясы артық болса, ол сангвиникалы (латынша «сангиус» —қан), ал шырын басым болса (грек.ш «флегма» —шырын), флегматик темперамент деп; ал организмде қара өт басым болса меланхолик (грекше «мелай —нехоле»—қар өт), организмде сары өт басым бөлса, холерик (грекше холе —өт) темпераменті деп аталған. Гиппократ организмдегі сұйықтықтардың бірінен екіншісінің басым болуы кейбір аурулардың шығу тарихын түсіндіруге де жарайды деді. Бұл — адамның жеке ерекшеліктерін жаратылыстық ғылыми зерттеудің алгашқы қадамы еді.

Рим дәрігері Гален (129—199) темпераментгің санын он үшке жеткізді. Гален организмде жылылық неғұрлым басым болса, адамның темпераменті күшті болатынын, денесі салқын болса, темпераменті баяулайтынын айтты. Бүл секілді түсініктердің прогрессивтік маңызы зор, өйткені адамның тәнін зерттеу, тәжірибеге көңіл аудара бастау сол кезде кең жайылған, жан тәнге байланыссыз нәрсе дейтін теріс пікірге берілген үлкен соққы еді.

Орта ғасырдағы ғалымдар темпераментгі организмдегі химиялық затгардың құрамына байланысты түсіндіруге тырысты. Кейіннен темперамент организмнің түрліше физиологиялық өзгешеліктеріне, атап айтқанда, қан жолы жүйесінің құрылысына, зат алмасуға, ішкі секреңия бездеріне т. б. байланысты деген пікірлер де тарады.

Неміс философы И. Кант (1724—1804) өзінің «Антропология» деген еңбегінде темпераментгің төрт түрі туралы толық психологиялық сипаттама берді. Бірақ ол темперамент пен мінез үғымдарын бір-біріне балама ретінде қарастырды.

Темперамент туралы теориялар XIX ғасырдың аяқ кезінде де кең өріс алады. Мәселен, неміс анатомы Гейнетемпераменттердің түрліше болуы жүйке жүйесінің тонусына байланысты десе, орыс антропологы (1833—1902)97 ми қабықшасындағы молекулярлық қозғалыстың жылдамдығы мен біркелкілігіне байланысты деді. Көрнекті орыс педагогы (1837—1909) темпераменттерді қан сауыттарының жуандығы мен кеңдігіне байланысты деп түжырымдады.

Ежелгi дəуiрлерден бастап зерттеушiлер адамдардың дене құрылымы жəне физиологиялық қызметiнiң ерекшелiктерiмен сай келетiн көп түрлi əрекет-қылықтарды топтап, ретке келтiруге ат салысты. Осыған орай темпераменттiң көп түрлi типологиясы қалыптасты. Бұлардың iшiнде назар салар-лықтай тип - адамның дене құрылымына байланысты дараланып, тума темперамент қасиеттерiне негiзделген – конституциялық типология (). Бұл теорияның мəнi: əр адам өз дене құрылымына орай өзiндiк психикалық ерекшелiкке ие. Осыдан, дене мүшелерiнiң (қол, аяқ, бас, кеуде т.б.) сырттай өлшемдерiне байланысты төрт конституционалды психикалық тип белгiленген:

1. Лептосоматик - бойшаң, нəзiк денелi, көкiрек тұсы жайылыңқы, тар иықты, қол- аяғы ұзын.

2. Пикник - мығым, семiзшең, кiшi немесе орта бойлы, қарны қампиған, домалақ бас, қысқа мойын.

3. Атлетик - бұлшық еттерi күштi дамыған, денесi мығым, берiк; ұзынша не орта бойлы, кең иықты, жамбас сүйектерi тартылған.

4. Диспластик - дене бiтiмi қисынсыз. Бұл адамдар - əрқилы мүшелiк зақым- сырқаттарға ұшырағандар (сырықтай ұзын, қауға бас, тума аяқ-қолы кемiстер).

Аталған дене құрылымы типтерiне үш темперамент типi сай: шизотомик, иксотомик, циклотомик. Шизотомик - дене құрылымы нəзiк, əлсiз дамыған, тұйық, эмоциялары ауыспалы, тұрақсыз, талаптар мен көзқарастар өзгерiмiне ере бермейдi, осыдан қоршаған ортаға икемдесуi қиын. Иксотомик - денесi мығым, мiнезi байсалды, сезiмталдығы кем, ым-ишараға жоқ, ойлау қабiлетi шабан, көбiне майдашыл. Циклотомик - семiзшең, домаланған денелi, эмоциялары қайғы мен қуаныштың арасында бiрдей, тiл табысқыш, көзқарастары шындықтан ауытқымайды.

Жоғарыда баяндалған конституциялық типология теориясының негiзiн қалаған - Э. Кречмер. Бұл теория Батыс Европада кең қолдауын тапты. Ал осы теорияны өзiндiк ерекшелiктерiмен осы ғасырдың 40-жылдарында АҚШ-та одан əрi жалғастырған У. Шелдон болды. Бұл ғалымның да темперамент типтерiн айыруда ұстанған принципi - адам дене құрылымы жəне оның өзiнiң жаңалығы - эмбриологиялық белгiлер.

Конституциондық тұжырымдардың көпшiлiгi жантану ғылымында өткiр сынға алынды. Бұл теориялардың негiзгi кемшiлiгi - тұлғаның психикалық қасиеттерiнiңқалыптасуында қоршаған орта мен əлеуметтiк жағдайлардың ескерiлмеуi. У. Шелдон теориясын сынға алған Я. Стреляу былай жазады: "Адамның тамаққа əуес болу, ұжымшыл болу не қайырымды болу сияқты темпераменттiк қасиеттерi оның дене құрылымындай нəсiлдiк белгi емес, мұндай қасиеттер анатомиялық-физиологиялық негiзге ие болғанымен тəрбие жəне əлеуметтiк ортада ғана қалыптасады".

Ал ғылым шындығына келетiн болсақ, адамдағы психикалық процестер мен оның қылығы жүйке жүйесi қызметiмен байланысты екендiгi ежелден-ақ белгiлi болған. Темперамент түрлерiнiң кейбiр жалпы психикалық процестер ерекшелiгiне тəуелдi келуi И. П. Павлов жəне оның шəкiрт-терiнiң еңбектерiнде экспериментальды дəлелденген.

И.П.Павловтың темпераментті жіктеу ерекшелігі

И. П. Павлов иттiң шартты рефлекстiк əрекет ерекшелiктерiн зерттей отырып, олардың қылық-əрекеттерiндегi даралық өзгешелiктердiң пайда болуына назар аударды. Мұндай айырмашылықтар ең алдымен иттердiң рефлекстiк қозулары мен сол қозулардың сөну теңдiгi мен дəлдiгiнен көрiнген. Бұл жағдайлардың көрiнуi жүйке процесiнде қалыптасатын тұрақты қасиеттер - қозу жəне тежелуге байланысты екендiгi жөнiнде эксперименттермен дəлелденген. И. П. Павлов темперамент типiнiң жүйке қасиеттерi ретiнде қозу мен тежелу күшiн, тепе-теңдiгiн жəне қозғалмалылығын атап көрсеттi.

Қозу күшi мен тежелу күшi - бiр бiрiне тəуелсiз жүйке жүйесiнiң дербес қасиеттерi. Қозукүшi жүйке жасушаларының əрекетшеңдiк қабiлетiнiң белгiсi. Осы күшке орай жүйке төзiмдi, ұзақ не қысқа мерзiмдi əсерлi қозуды сақтай алады, тежелуге бейiмделедi. Ал тежелу күшi жүйке жүйесiндегi күштi əсерлердi басып, сөну жəне бiрiктiру шартты реакцияларын iске асыру қызметiн атқарады.

Жүйке жүйесi процестерiнiң тепе-теңдiгi қозу мен тежелу құбылыстарының өзара бiрдейлiк сипатын көрсетедi. Осы екi процесс күштерiнiң аралық қатынастарынан, бiр процесс күшi екiншiсiнен басым болуынан тұлғаның ұстамды, байсалдылығы не ұстамсыз, ауыспалылығы туындайды. Жүйке жүйесiнiң үшiншi қасиетi - жүйке процесiнiң қозғалмалылығы - бiр жүйке процесiнiң екiншi түрiне ауысу жылдамдығында көрiнедi. Сонымен бiрге, жүйке процестерінiң қозғалмалылығы адам қылық-əрекетiнiң өмiр жағдайларының өзгеруiне сай қалыпқа ене алу қабiлетiн де танытады. Жүйке жүйесiнiң мұндай қасиетiнiң өлшемiн бiр əркеттен екiншiсiне, енжарлықтан белсендiлiкке немесе керi өту шапшаңдығымен бағалаймыз. Жүйке қозғалмалылығына қарсы құбылыс - жүйке жүйесiнiң селқостығы. Бiр процесс түрiнен екiншiсiне өту үшiн қаншалықты көп уақыт пен күш қажет болатын болса, жүйке жүйесiнiң селқостығы сонша үлкен болғаны.

Аталған жүйке процестерiнiң қасиеттерi негiзiнде жүйке жүйесiнiң типi немесе жоғарғы жүйке қызметiнiң типi деп аталатын құрылым түзiледi. Бұл жүйе əр дара тұлғаның жүйке жүйесiне тəн негiзгi қасиеттер бiрлiгiнен құралады. Ол қасиеттер: қозу мен тежелу процестерiнiң күшi, тепе-теңдiгi, қозғалмалылығы. Осы үш қасиеттi негiзге ала отырып, И. П. Павлов жүйке процесiнiң күшiне орай жəне күштi тип пен əлсiз типтi айыра, дəстүрлi Гиппократ типологиясына жақын жүйке жүйесiнiң төрт негiзгi типiн ажыратты:

• күштi, қозу мен тежелуi теңдей, қозғалмалы - сангвиник;

• күштi, қозу мен тежелуi теңдей, салғырт - флегматик;

• күштi, қозуы басым - холерик;

• əлсiз тип - меланхолик.

Сонымен, И. П. Павлов түсiнiгiнде, жүйке жүйесiнiң типi тума берiледi, тəрбие мен қоршаған орта ықпалынан өзгерiске келе бермейдi. Осыдан жүйке жүйесiнiң қасиеттерi - жүйке жүйесiнiң жалпы психикалық көрiнiсi болған темпераменттiң физиологиялық негiзiн қалайды, яғни адам темпераментi - жоғары жүйке жүйесiнiң сырттай əрекет қарқынында танылатын психикалық бейнесi.

И. П. Павлов негiздеген типология темперамент психологиясы саласындағы көптеген лабораториялық зерттеулерге бастама бердi. 50-жылдары жүргiзiлген осындай iзденiс-тер нəтижесiнде И. П. Павловтың шəкiрттерi В. М. Теплов, кейiн В. Д. Небылицын темперамент типологиясын жаңа элементтермен толықтырды. Ересек адамның жүйке жүйесiн эксперименталды талдауға ала отырып, жүйке процесiне байланысты екi қасиеттi ашты: лабильдiк жəне динамикалық. Жүйке жүйесiнiң лабильдiгi - жүйке процесiнiң туындау жəне сөну шапшаңдығында көрiнедi де, ал динамикалылығы - қоздырғыш, ұнамды жəне керi əсерлi, тежегiш шартты рефлекстердiң оңай жəне жылдам түзiлуiнен байқалады.

Көп зерттеулердiң нəтижесiнде осы заман психологиясының теориялық тоқтамы: əрқандай адам белгiлi типтi жүйке жүйесiне ие. Нақты жүйкелiк типке сай темперамент қасиетi дара психологиялық өзгешелiктердiң мазмұнын құрайды.

Дереккөздер

1. Бап-Баба С.Б. Жалпы психология (Жантану негіздері).Жоғары оқу орындары студенттеріне арналған дәрістер жинағы. А.М. Құдиярова басшылығымен. – Алматы: Заң әдебиеті, 2006-275 бет.