Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Өрмекші тәрізділер (лат. Arachnіda) – омыртқасыздардың бір класы. Өрмекші тәрізділердің класына атмосферамен тыныс алатын мүшелері жапырақшалау келген өкпелері мен кеңірдектері бар құрлықта тіршілік ететін хелицералылар жатады. Денесі – бас көкірек пен құрсақтан тұрады, бірақ бұлары жоғары сатыдағы өрмекші тәрізділерде – кенелерде (Acarina) – жалпы бір бөлім бірігіп кетеді.
| Өрмекшітәрізділер | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||
|
Морфологиясы
Бас көкірегі әдетте сегменттенбейді, бірақ өрмекші тәрізділердің кейбір отрядтарында оның кейінгі жағы дербес екі-үш сегментке бөлініп келеді (сольпугалар). Бас – көкіректің алты жұп аяқ-қолдары болады, бұлардың бірінші жұбы үстінгі жағында жатады да, қалған бес жұбы ауыздың кейінгі жағында жатады. Аяқ – қолдардың бірінші жұбы хелицералылар (сhelicera) қысқарып, 2-3 мүшелігі ғана қалған. Олардың ұшында қысқыш немесе тырнақ сияқты болып біткен мүшелік (членик) алу, яки ең сезімі мүшесінің жұмысын атқарады. Бұл - пелипальпалар (pedipalpus). Бас көкіректің аяқ-қолдарының қалған басқа төрт жұбы жүру аяқтары.
Өрмекші тәрізділердің денесінің артқы бөлімі – құрсағы - әдетте сегменттелген. Құрсақта аяқ-қолдардың рудименттері де болуы мүмкін. Құрсақтың алдыңғы жағында, екінші сегментте, сыңар жыныс тесігі жатады.
Өрмекшітәрізділердің мекен ету ортасы
Өрмекшітәрізділер дүниежүзінің түкпір-түкпіріне таралған, алайда олар көлемдерінің үлкендігі мен әртүрлілігіне қарай тек жылы және тропиктік аймақтарда ғана бар. Өрмекшілер – өрмекшітәрізділердің ең көп таралған түрінің бірі. Олар жер бетіндегі барлық мекен ету ортасында тіршілік етеді. Өрмекшілердің кейбір түрлері мұхит жағалауын, жартастар мен маржан саңылауларын мекен етеді. Әлемдегі кейбір үлкен өрмекшілер тропиктік елдерде ит тұмсығы өтпейтін ну жынысты бамбук, бұта басқан сазды, шалшықты жерлер мен шөлді далаларда кездеседі.
Дамуы
Метаморфозсыз тікелей даму.
Бас көкірек
Өрмекшінің денесі жұмыртқа пішіндес келген екі бөлімнен құралады. Екі бөлімнің арасындағы байланыстырып тұрған жіңішке сабақша құрсақтың алдыңғы жақтағы ең шеткі ұшы болып табылады: ол құрсақтың бірінші сегментіне сәйкес келеді.
Бас көкіректе алты жұп аяқ-қолдар болады. Аяқ қолдар өспеген бос жері бас көкіректің бетіндегі екі қалқанша болып саналады үлкен аралық қалқанша бас-көкіректі жоғары жағынан, ілгері жағынан бүйірлерінен және аздап артқы жағынан жауып тұрады. Арқалық қалқаншаның алқалық беті мен ілгері жақтағы бетінің шекараларында да көлденең қатар болып сегіз жай көздер жатады. Арқалық қалқанша сегменттелмеген. Бас көкіректің астыңғы жағынан сопақ қалқанша төстабан жауып тұрады. Төстабаны да сегменттелген. Бас – көкіректің алты сегментінің бірігіп тұтасып кеткендігін, тек бірінен соң бірі жатқан аяқтардың алты жұбынан ғана байқауға болады.
Бас көкіректегі аяқ-қолдар
Бастан шығатын екі мүшелікті хелицералар кресті өрмекшіде өзінің негізгі мүшелерінің бағытымен төмен қарай кеткен. Мүшелерінің сайы болады, сол сайға хелицераның ұшындағы тырнақ тәрізді мүшелік жиырылып орналасады. Осы тырнақтың ұшына жақын улы бездің өзегінің тесігі жатады, бұл без хелицераның негізгі мүшелігінде, бас көкіректің алдыңғы жағында болады. Аяқ-қолдардың келесі жұбы аяқ-қармалағыштар (педипальпалар) алты мүшелікті. Аяқ қармалағыштың негізгі мүшелігінің, әдетте өрмекші тәрізділерде болатыны сияқты, жақ тармағы болады. екеуінің арасында көлденең ауыз саңлауы жатады, ауызды алдыңғы жағынан етті бұдыр – жоғарғы ерін тежеп тұрады да, артқы жағы мен төменгі жағынан, жоғарыда айтылған, төменгі ерін тежеп тұрады. Жақ тармағының жиегіндегі қылшықтар, өрмекшінің соруына көмектеседі. соңғы мүшелік пен жыныстық шағылыс аппараты байланысты болады. Жіңішкерген ұш жағы инеге (embolus) айналатын ұшында тесігі бар нәк тәрізді домалақ кейбір ересек еркек өрмекшіде жыныстық шағылыс аппараты болып саналады. Аталығы мен аналығы шағылысып қосарланған кезде ине аналық өрмекшінің екі тесігінің бірі арқылы ұрық қабылдағышына енеді де, сол кезде резервуарда жатқан шәует (сперма) ерекше бір қысатын тесік арқылы сығылып ұрық қабылдағышына құйылады.
Сыртқы жамылғысы
Өрмекшінің сыртқы жамылғысы әдетте хитинді кутикуладан және оны астарлап жатқан клеткалар құрылысты гиподермадан тұрады. Сыртқы жамылғының астында бұлшық ет қабаты жатады, бұл қабат түрлі бағытта кеткен ет талшықтарынан құралады.
Кресті өрмекшілердің ішкі құрылысы
Нерв системасы
Орталық нерв системасы бас – көкірегінің артқы жартысында төстабанның үстіңгі жағында шоғырланып жатады. Осы жерде құрсақ тізбегінің бірігіп кетуінен пайда болған жалпайып келген нерв массасы болады. Бұл жұтқыншақ асты массасының сегменттенуі бүйірдегі нервтердің бес жұбының түп жақтарының жуандап келетіндігінен көрінеді, бұлардың алдыңғы жұбы аяқ қармалағышты қамтамасыз етеді де, келесі төрт жұбы жүру аяқтарына кетеді. Артқа қарай екі нерв тіні кетеді де, олар сабақша арқылы құрсаққа еніп құрсақтың ішкі органын қамтамасыз етеді. Жұтқыншақ үсті түйін (ми) қысқа және жуан коннективалар арқылы жұтқыншақ асты массамен байланысқан, бүкіл орталық нерв жүйесі тар жұтқыншақтың горизанталь иіні тесіп өткен жалпы нерв массасына айналады. Жұтқыншақ үсті түйіннің алдыңғы жақ бетінен жұп негізі бар көз нервтері шығады, бұлар кейін көздің санына сәйкес сегіз бұтаққа бөлінеді. Көз нервтерінің астыңғы жағынан тап сол жұтқыншақ үсті түйіннің алдыңғы жақ бетінің өзінен хелицералардың қос нерві шығады.
Көру органдары
Кресті өрмекшінің сегіз көзінің бәрі де жай көздер.
Ас қорыту органдары
Кресті өрмекшінің ішектерінен үш бөлімді ажыратуға болады: алдыңғы, ортаңғы және артқы ішек бөлімі. Алдыңғы ішектері қысқалау, ал ортаңғы ішек - өте күшті дамыған және өзінің түрлі тармақтарымен іштің көп жерін алып жатады. Алдыңғы ішекті екі бөлімшесі де кутикуламен астарланған және олардың ішкі қуысын керетін радиациальды бұлшық еті бар. Жұтқыншақ орталық нерв жүйесін тесіп өтеді. Сол бағытында артқа кетіп, сорғыш қарынға барып құяды. Сорғыш қарыннан кейін сәл кеңірек ортаңғы ішек басталады – яғни бұның бас көкірекпен қарынға өзінен шығарып тұйық тармақтар жіберетін жері жатады. Бұл тармақтар бас-көкіректің ішімен аяқтарға барып, олардан кейін қарай бұрылып, төс табандағы орталық нерв жүйесінің астыңғы жағынан келіп тұйықталып аяқталады. Сабақша арқылы ортаңғы ішек құрсақ ішіне өтеді. Бұл тармақтар, өздерінің секрет шығару әрекетімен қатар, сору ролін де атқарады, ортаңғы ішектің негізгі каналы тәрізді қызмет атқарады. Құрсақтың артқы бөлімінде өрмек сүйелдерінің үстіңгі жағынан ортаңғы ішек қапшық сияқты кең жерге келіп құйылады – бұл жерді ректальдық қуық деп атайды. Бұған өрмекшінің нәжістері жиналады және мальпигий түтіктері арқылы мүшелерде ыдыраған өнімдер келіп түседі. Ректальдық қуықтан кейін тік ішек келеді, бұл – аналь сүйелінің төменгі жағынан келіп аналь тесігі болып сыртқа ашылады.
Қан айналыс органдары
Кресті өрмекшінің қан жүру системасы, өздерінің меншікті қабырғалары бар, қан тамырларынан және бірнеше қуыстардан – лакундардан, яки синустардан, құралады, бұл қуыстар дененің ішкі қуыстары болып табылады. Барлық қан тамырлары артериялық қан тамырларының жүйесіне жатады: бұлардың барлығы да қанды жүректен алып шығып, дененің барлық жерлеріне тотыққан қанды таратып алып кетеді. Синустар жүйесі вена қан тамырларының орнына жүреді, ақыр аяғында келіп, барлық қан синустар жүйесінің соңғы буыны – жүрек жанындағы синусқа келіп құйылады. Бұл синус жүректі жан-жағынан қоршап тұрады. қабырғалары түзетін сақина тәрізді мышицаның жиырылуы қанды алдыңғы жақтағы бұтақтанып жатқан қолқаға да сондай-ақ, артқы артериялардың түйдегіне де бағыттап жіберіп отырады, осылар арқылы қан дененің ішкі қуысына құйылады. Дененің барлық бөлімінен қан өкпелерді қоршап жатқан синустарға жиналады, бұл жерден тотыққан қан жүрек жанындағы синусқа қайтады. Жүрек жанындағы қуыстан қан үш жұп остиялар арқылы жүрекке құйылады.
Тыныс органдары
Кресті өрмекшінің тыныс органдары ретінде жапырақ пішінді келген өкпелері және кеңірдек түтіктерінің жүйесі бар. Кеңірдек түтіктері жалғыз сыңар болып келетін мен өрмекшінің жағына өрмек сүйелдерінің ілгері жағынан келіп сыртқа ашылады. Құрсақтың алдыңғы жағының төменгі бетінде саңылау тәрізді жұп тесік жатады. Бұл тесіктер тақ жыныс тесігімен бір деңгейде жатады. Осы екі саңылаудың екеуі де жапырақ тәрізді өкпелердің стигмалары. Өкпенің саңылау тәрізді тесігі өкпенің кіреберісіне барып тіреледі. Кіреберістің артқы қабырғасы да, төменгі қабырғасы да тұтас келеді. Алдыңғы жақ қабырғасында бірқатар параллель саңылаулар бар, бұл саңылаулар өздерінің санындай жалпақ қалталарға барып жалғасады, ол қатарлар жалпы бір текше болып жатады. Қалталардың араларында дененің тар қуыстары жатады, сол қуыстарға қалталарды шайып өтетін қан келеді. Олардың жұқа кутикулардан қабығы болады және өздері семіп беттесіп қалмайды. Оларға ауа ешбір кедергісіз кіре алады, өйткені кіреберістің де сондай-ақ қалталардың да қабырғалардың беттерін ағаш сияқты бұтақтанып кеткен өсіктер басып жатады, бұл өсіктер қалтаның қарсы жатқан қабырғасына барып тіреледі. Кеңірдек үймесі бұтақтанбайтын екі жұп түтіктерден тұрады, бұлар негізгі қалтадан шығып ілгері қарай кетеді. Негізгі қалта өрмек сүйелдерінің ілгергі жағынан білінер – білінбес көлденең саңылау болып сыртқа ашылады.
Зәр шығару органдары
Кресті өрмекшінің зәр шығару органдары екі түрлі – мальпиги түтікшелері және коксальдық бездер. Бірінші аталған органдар ересек өрмекшіде ғана қызмет атқарады. Ішектердің әр жағында бұтақтанатын екі түтікшеден болады, бұлар құярдың алдында бір-бірімен қосылып кетеді. Малъпиги мүшелерінің бұтақшалары ортаңғы ішектің тұйық тармақтарының барлық жердегі аралықтарын алып жатады. ішінде өте көп ұсақ сұр түйіршіктер жиналады, бұлар – түтікшілердің өздерінің бөліп шығаратын заттары. Кресті өрмекшінің аяқтарының бірінші жұбының түп жағында болады.
Улы бездері
Бас-көкіректің алдыңғы бөлігінде хелицералардың түп жағында ірі екі без жатады, бұл бездер түп жағы жұмырланған, қысқа цилиндр сияқты. Көбнесе бұл бездер хелицералардың негізгі мүшелеріне азды-көпті батыңқырап тұрады. Бездердің сыртқы жамылғысы спиралъ түрде ширатылып келген мышицадан түзіледі. жиырылуы арқасында у сыртқа қарай ағады, бұл канал кейде хелицераның тырнағының ұшынан келіп те сыртқа ашылады.
Тоқу аппараты
Тоқу аппараты екі нәрседен –сыртқы өрмек сүйелдері және ішкі өрмек бездері мүшелерінен құралады. Кресті өрмекшінің үш жұп өрмек сүйелдері бар. Сүйелдің төбесіндкгі жарғақ бетінде ондаған төсіктер болады, міне осы тесіктерден секрет-өрмек шығады. Бұл өрмектер тесіктен шыққан кезінде ауада қатады. Тесіктердің өздері, пішіні де, үлкендігі де түрліше келген ерекше өсіктердің ұшында жатады. Ол өсіктердің біреулкрі – үлкен сопақ пішінді, екінші біреулері –ұсақ цилиндр сияқты немесе, ұшында қылтық тәрізді қосалқысы бар томпақ емшек сияқты. Өрмек бездері өрмекшінің құрсағының ішкі қуысының төменгі жағын толтырып жатады. Өрмек бездерінің пішіні де, үлкендігі де бірдей болмайды. Бірақ мұндай бездер көп емес, ал нәк сияқты ұсақ бездержүздепболады және олар өзара түйдек-түйдек болып бірлеседі. Түйдектердің саны сүйелдердің санына тура келеді. Әрбір без бен әрбір сүйелдің атқаратын қызиеті әр түрлі: мысалы, нәк тәрізді бездер өрмекшінің ұстап алған жемтігін орап тастайтын секрет шығарады, түтік тәрізді без-жұмыртқа пілдесіне керек секрет шығарады, ал ампула тәрізді без-тор құру үшін секрет шығарады, ағаш тәрізді бұтақты без жабысқақ секрет береді, осы секретпен арба дөңгелегі сияқты торының жіпшелерін салып қояды.
Жыныс органдары
Сыртқы жыныс тесігі аталық өрмекшіде де, аналық өрмекшіде де құрсақтың төменгі бетінде, жапырақ тәрізді өкпелердің саңылау екі стигмаларының арасында жатады. Аталық өрмекшінің жыныс тесігімен тікелей байланысты жатқан сыртқы жыныс қосалқысы болмайды: екуінің де ұшында бір-бір.
Қоректенуі
Өрмекшітәрізділер көбінесе жәндіктермен және басқа да кішкентай ағзалармен қоректенеді. Олар қарнындағы ас қорытатын сөлін жемтігін өлтіргеннен кейін, оның денесіне құяды. Бұл асқорыту сөлі жемтігін сұйық тамаққа айналдырады, сосын өрмекші сұйытылған қоректі аузының алдыңғы бөлігінде орналасқан ауыз қуысына сорып алады. Өрмекшінің аузының артқы жағында бұлшық еттермен қапталған, қорегін өңеш пен қарнына сорып алуға арналған жұтқыншағы бар. Өрмекшінің асқазаны ас қорытатын ферменттерді бөліп, тағамның нәрлі заттарын сіңіреді.
Мінез-құлқы
Өрмекшітәрізділер – табиғатынан жыртқыштар. Әдетте, олар жәндіктер секілді кішкентай жануарларды аңдып, аулайды. Өрмекшітәрізділердің қарапайым көздері мен әртүрлі жемтікті ұстайтын құрылғысы бар. Мысалы, құршаянның дақты улы құйрығы және өрмекшілердің жәндіктерді ұстауға арналған қақпан сала алатын иіру құрсақтары болады (шеңберлер немесе торлар). Кенелер – өрмекшітәрізділердің ішінде өрмекшілерден кейінгі ең үлкені және ең көп таралған түрі.
Көбеюі
Өрмекшітәрізділер жыныстық жолмен көбейеді. Олар көбінесе ұрпағын тірідей туады, бірақ кейбір түрлері жұмыртқа салады. Аналығы жұмыртқасын немесе баласын өзі қорғайды. Мәселен, Маңғыстаудың шөлді және далалы аймақтарында кездесетін қарақұрттар өте өсімтал: шілдеде 100–700 жұмыртқа салып, олады пілләсімен қорғауға алды. Жұмыртқадан шыққан өрмекшілер пілләда қыстап, келесі жылы сәуірде жанжаққа тарайды. Ал ала бүйі жұмыртқасын күзде піллә ішіне салады. Одан ұрпағы көктемде өсіп өнеді.
Дереккөздер
- "Аруна" баспасы
- https://adebiportal.kz/web/viewer.php?file=/upload/iblock/e26/e26593eb34c4147d5e7df84590e30c6d.pdf&ln=kz
- https://adebiportal.kz/web/viewer.php?file=/upload/iblock/e26/e26593eb34c4147d5e7df84590e30c6d.pdf&ln=kz
Сыртқы сілтемелер
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Өrmekshi tәrizdiler lat Arachnida omyrtkasyzdardyn bir klasy Өrmekshi tәrizdilerdin klasyna atmosferamen tynys alatyn mүsheleri zhapyrakshalau kelgen okpeleri men kenirdekteri bar kurlykta tirshilik etetin heliceralylar zhatady Denesi bas kokirek pen kursaktan turady birak bulary zhogary satydagy ormekshi tәrizdilerde kenelerde Acarina zhalpy bir bolim birigip ketedi ӨrmekshitәrizdilerDүniesi ZhanuarlarZhamagaty BuynayaktylarKishi zhamagaty HeliceralylarTaby Arachnida 1801MorfologiyasyBas kokiregi әdette segmenttenbejdi birak ormekshi tәrizdilerdin kejbir otryadtarynda onyn kejingi zhagy derbes eki үsh segmentke bolinip keledi solpugalar Bas kokirektin alty zhup ayak koldary bolady bulardyn birinshi zhuby үstingi zhagynda zhatady da kalgan bes zhuby auyzdyn kejingi zhagynda zhatady Ayak koldardyn birinshi zhuby heliceralylar shelicera kyskaryp 2 3 mүsheligi gana kalgan Olardyn ushynda kyskysh nemese tyrnak siyakty bolyp bitken mүshelik chlenik alu yaki en sezimi mүshesinin zhumysyn atkarady Bul pelipalpalar pedipalpus Bas kokirektin ayak koldarynyn kalgan baska tort zhuby zhүru ayaktary Өrmekshi tәrizdilerdin denesinin artky bolimi kursagy әdette segmenttelgen Қursakta ayak koldardyn rudimentteri de boluy mүmkin Қursaktyn aldyngy zhagynda ekinshi segmentte synar zhynys tesigi zhatady Өrmekshitәrizdilerdin meken etu ortasyӨrmekshitәrizdiler dүniezhүzinin tүkpir tүkpirine taralgan alajda olar kolemderinin үlkendigi men әrtүrliligine karaj tek zhyly zhәne tropiktik ajmaktarda gana bar Өrmekshiler ormekshitәrizdilerdin en kop taralgan tүrinin biri Olar zher betindegi barlyk meken etu ortasynda tirshilik etedi Өrmekshilerdin kejbir tүrleri muhit zhagalauyn zhartastar men marzhan sanylaularyn meken etedi Әlemdegi kejbir үlken ormekshiler tropiktik elderde it tumsygy otpejtin nu zhynysty bambuk buta baskan sazdy shalshykty zherler men sholdi dalalarda kezdesedi DamuyMetamorfozsyz tikelej damu Bas kokirekӨrmekshinin denesi zhumyrtka pishindes kelgen eki bolimnen kuralady Eki bolimnin arasyndagy bajlanystyryp turgan zhinishke sabaksha kursaktyn aldyngy zhaktagy en shetki ushy bolyp tabylady ol kursaktyn birinshi segmentine sәjkes keledi Bas kokirekte alty zhup ayak koldar bolady Ayak koldar ospegen bos zheri bas kokirektin betindegi eki kalkansha bolyp sanalady үlken aralyk kalkansha bas kokirekti zhogary zhagynan ilgeri zhagynan bүjirlerinen zhәne azdap artky zhagynan zhauyp turady Arkalyk kalkanshanyn alkalyk beti men ilgeri zhaktagy betinin shekaralarynda da koldenen katar bolyp segiz zhaj kozder zhatady Arkalyk kalkansha segmenttelmegen Bas kokirektin astyngy zhagynan sopak kalkansha tostaban zhauyp turady Tostabany da segmenttelgen Bas kokirektin alty segmentinin birigip tutasyp ketkendigin tek birinen son biri zhatkan ayaktardyn alty zhubynan gana bajkauga bolady Bas kokirektegi ayak koldarBastan shygatyn eki mүshelikti heliceralar kresti ormekshide ozinin negizgi mүshelerinin bagytymen tomen karaj ketken Mүshelerinin sajy bolady sol sajga heliceranyn ushyndagy tyrnak tәrizdi mүshelik zhiyrylyp ornalasady Osy tyrnaktyn ushyna zhakyn uly bezdin ozeginin tesigi zhatady bul bez heliceranyn negizgi mүsheliginde bas kokirektin aldyngy zhagynda bolady Ayak koldardyn kelesi zhuby ayak karmalagyshtar pedipalpalar alty mүshelikti Ayak karmalagyshtyn negizgi mүsheliginin әdette ormekshi tәrizdilerde bolatyny siyakty zhak tarmagy bolady ekeuinin arasynda koldenen auyz sanlauy zhatady auyzdy aldyngy zhagynan etti budyr zhogargy erin tezhep turady da artky zhagy men tomengi zhagynan zhogaryda ajtylgan tomengi erin tezhep turady Zhak tarmagynyn zhiegindegi kylshyktar ormekshinin soruyna komektesedi songy mүshelik pen zhynystyk shagylys apparaty bajlanysty bolady Zhinishkergen ush zhagy inege embolus ajnalatyn ushynda tesigi bar nәk tәrizdi domalak kejbir eresek erkek ormekshide zhynystyk shagylys apparaty bolyp sanalady Atalygy men analygy shagylysyp kosarlangan kezde ine analyk ormekshinin eki tesiginin biri arkyly uryk kabyldagyshyna enedi de sol kezde rezervuarda zhatkan shәuet sperma erekshe bir kysatyn tesik arkyly sygylyp uryk kabyldagyshyna kujylady Syrtky zhamylgysyӨrmekshinin syrtky zhamylgysy әdette hitindi kutikuladan zhәne ony astarlap zhatkan kletkalar kurylysty gipodermadan turady Syrtky zhamylgynyn astynda bulshyk et kabaty zhatady bul kabat tүrli bagytta ketken et talshyktarynan kuralady Kresti ormekshilerdin ishki kurylysyNerv sistemasyOrtalyk nerv sistemasy bas kokireginin artky zhartysynda tostabannyn үstingi zhagynda shogyrlanyp zhatady Osy zherde kursak tizbeginin birigip ketuinen pajda bolgan zhalpajyp kelgen nerv massasy bolady Bul zhutkynshak asty massasynyn segmenttenui bүjirdegi nervterdin bes zhubynyn tүp zhaktarynyn zhuandap keletindiginen korinedi bulardyn aldyngy zhuby ayak karmalagyshty kamtamasyz etedi de kelesi tort zhuby zhүru ayaktaryna ketedi Artka karaj eki nerv tini ketedi de olar sabaksha arkyly kursakka enip kursaktyn ishki organyn kamtamasyz etedi Zhutkynshak үsti tүjin mi kyska zhәne zhuan konnektivalar arkyly zhutkynshak asty massamen bajlanyskan bүkil ortalyk nerv zhүjesi tar zhutkynshaktyn gorizantal iini tesip otken zhalpy nerv massasyna ajnalady Zhutkynshak үsti tүjinnin aldyngy zhak betinen zhup negizi bar koz nervteri shygady bular kejin kozdin sanyna sәjkes segiz butakka bolinedi Koz nervterinin astyngy zhagynan tap sol zhutkynshak үsti tүjinnin aldyngy zhak betinin ozinen heliceralardyn kos nervi shygady Koru organdaryKresti ormekshinin segiz kozinin bәri de zhaj kozder As korytu organdaryKresti ormekshinin ishekterinen үsh bolimdi azhyratuga bolady aldyngy ortangy zhәne artky ishek bolimi Aldyngy ishekteri kyskalau al ortangy ishek ote kүshti damygan zhәne ozinin tүrli tarmaktarymen ishtin kop zherin alyp zhatady Aldyngy ishekti eki bolimshesi de kutikulamen astarlangan zhәne olardyn ishki kuysyn keretin radiacialdy bulshyk eti bar Zhutkynshak ortalyk nerv zhүjesin tesip otedi Sol bagytynda artka ketip sorgysh karynga baryp kuyady Sorgysh karynnan kejin sәl kenirek ortangy ishek bastalady yagni bunyn bas kokirekpen karynga ozinen shygaryp tujyk tarmaktar zhiberetin zheri zhatady Bul tarmaktar bas kokirektin ishimen ayaktarga baryp olardan kejin karaj burylyp tos tabandagy ortalyk nerv zhүjesinin astyngy zhagynan kelip tujyktalyp ayaktalady Sabaksha arkyly ortangy ishek kursak ishine otedi Bul tarmaktar ozderinin sekret shygaru әreketimen katar soru rolin de atkarady ortangy ishektin negizgi kanaly tәrizdi kyzmet atkarady Қursaktyn artky boliminde ormek sүjelderinin үstingi zhagynan ortangy ishek kapshyk siyakty ken zherge kelip kujylady bul zherdi rektaldyk kuyk dep atajdy Bugan ormekshinin nәzhisteri zhinalady zhәne malpigij tүtikteri arkyly mүshelerde ydyragan onimder kelip tүsedi Rektaldyk kuyktan kejin tik ishek keledi bul anal sүjelinin tomengi zhagynan kelip anal tesigi bolyp syrtka ashylady Қan ajnalys organdaryKresti ormekshinin kan zhүru sistemasy ozderinin menshikti kabyrgalary bar kan tamyrlarynan zhәne birneshe kuystardan lakundardan yaki sinustardan kuralady bul kuystar denenin ishki kuystary bolyp tabylady Barlyk kan tamyrlary arteriyalyk kan tamyrlarynyn zhүjesine zhatady bulardyn barlygy da kandy zhүrekten alyp shygyp denenin barlyk zherlerine totykkan kandy taratyp alyp ketedi Sinustar zhүjesi vena kan tamyrlarynyn ornyna zhүredi akyr ayagynda kelip barlyk kan sinustar zhүjesinin songy buyny zhүrek zhanyndagy sinuska kelip kujylady Bul sinus zhүrekti zhan zhagynan korshap turady kabyrgalary tүzetin sakina tәrizdi myshicanyn zhiyryluy kandy aldyngy zhaktagy butaktanyp zhatkan kolkaga da sondaj ak artky arteriyalardyn tүjdegine de bagyttap zhiberip otyrady osylar arkyly kan denenin ishki kuysyna kujylady Denenin barlyk boliminen kan okpelerdi korshap zhatkan sinustarga zhinalady bul zherden totykkan kan zhүrek zhanyndagy sinuska kajtady Zhүrek zhanyndagy kuystan kan үsh zhup ostiyalar arkyly zhүrekke kujylady Tynys organdaryKresti ormekshinin tynys organdary retinde zhapyrak pishindi kelgen okpeleri zhәne kenirdek tүtikterinin zhүjesi bar Kenirdek tүtikteri zhalgyz synar bolyp keletin men ormekshinin zhagyna ormek sүjelderinin ilgeri zhagynan kelip syrtka ashylady Қursaktyn aldyngy zhagynyn tomengi betinde sanylau tәrizdi zhup tesik zhatady Bul tesikter tak zhynys tesigimen bir dengejde zhatady Osy eki sanylaudyn ekeui de zhapyrak tәrizdi okpelerdin stigmalary Өkpenin sanylau tәrizdi tesigi okpenin kireberisine baryp tireledi Kireberistin artky kabyrgasy da tomengi kabyrgasy da tutas keledi Aldyngy zhak kabyrgasynda birkatar parallel sanylaular bar bul sanylaular ozderinin sanyndaj zhalpak kaltalarga baryp zhalgasady ol katarlar zhalpy bir tekshe bolyp zhatady Қaltalardyn aralarynda denenin tar kuystary zhatady sol kuystarga kaltalardy shajyp otetin kan keledi Olardyn zhuka kutikulardan kabygy bolady zhәne ozderi semip bettesip kalmajdy Olarga aua eshbir kedergisiz kire alady ojtkeni kireberistin de sondaj ak kaltalardyn da kabyrgalardyn betterin agash siyakty butaktanyp ketken osikter basyp zhatady bul osikter kaltanyn karsy zhatkan kabyrgasyna baryp tireledi Kenirdek үjmesi butaktanbajtyn eki zhup tүtikterden turady bular negizgi kaltadan shygyp ilgeri karaj ketedi Negizgi kalta ormek sүjelderinin ilgergi zhagynan biliner bilinbes koldenen sanylau bolyp syrtka ashylady Zәr shygaru organdaryKresti ormekshinin zәr shygaru organdary eki tүrli malpigi tүtiksheleri zhәne koksaldyk bezder Birinshi atalgan organdar eresek ormekshide gana kyzmet atkarady Ishekterdin әr zhagynda butaktanatyn eki tүtiksheden bolady bular kuyardyn aldynda bir birimen kosylyp ketedi Malpigi mүshelerinin butakshalary ortangy ishektin tujyk tarmaktarynyn barlyk zherdegi aralyktaryn alyp zhatady ishinde ote kop usak sur tүjirshikter zhinalady bular tүtikshilerdin ozderinin bolip shygaratyn zattary Kresti ormekshinin ayaktarynyn birinshi zhubynyn tүp zhagynda bolady Uly bezderiBas kokirektin aldyngy boliginde heliceralardyn tүp zhagynda iri eki bez zhatady bul bezder tүp zhagy zhumyrlangan kyska cilindr siyakty Kobnese bul bezder heliceralardyn negizgi mүshelerine azdy kopti batynkyrap turady Bezderdin syrtky zhamylgysy spiral tүrde shiratylyp kelgen myshicadan tүziledi zhiyryluy arkasynda u syrtka karaj agady bul kanal kejde heliceranyn tyrnagynyn ushynan kelip te syrtka ashylady Toku apparatyToku apparaty eki nәrseden syrtky ormek sүjelderi zhәne ishki ormek bezderi mүshelerinen kuralady Kresti ormekshinin үsh zhup ormek sүjelderi bar Sүjeldin tobesindkgi zhargak betinde ondagan tosikter bolady mine osy tesikterden sekret ormek shygady Bul ormekter tesikten shykkan kezinde auada katady Tesikterdin ozderi pishini de үlkendigi de tүrlishe kelgen erekshe osikterdin ushynda zhatady Ol osikterdin bireulkri үlken sopak pishindi ekinshi bireuleri usak cilindr siyakty nemese ushynda kyltyk tәrizdi kosalkysy bar tompak emshek siyakty Өrmek bezderi ormekshinin kursagynyn ishki kuysynyn tomengi zhagyn toltyryp zhatady Өrmek bezderinin pishini de үlkendigi de birdej bolmajdy Birak mundaj bezder kop emes al nәk siyakty usak bezderzhүzdepbolady zhәne olar ozara tүjdek tүjdek bolyp birlesedi Tүjdekterdin sany sүjelderdin sanyna tura keledi Әrbir bez ben әrbir sүjeldin atkaratyn kyzieti әr tүrli mysaly nәk tәrizdi bezder ormekshinin ustap algan zhemtigin orap tastajtyn sekret shygarady tүtik tәrizdi bez zhumyrtka pildesine kerek sekret shygarady al ampula tәrizdi bez tor kuru үshin sekret shygarady agash tәrizdi butakty bez zhabyskak sekret beredi osy sekretpen arba dongelegi siyakty torynyn zhipshelerin salyp koyady Zhynys organdarySyrtky zhynys tesigi atalyk ormekshide de analyk ormekshide de kursaktyn tomengi betinde zhapyrak tәrizdi okpelerdin sanylau eki stigmalarynyn arasynda zhatady Atalyk ormekshinin zhynys tesigimen tikelej bajlanysty zhatkan syrtky zhynys kosalkysy bolmajdy ekuinin de ushynda bir bir ҚorektenuiӨrmekshitәrizdiler kobinese zhәndiktermen zhәne baska da kishkentaj agzalarmen korektenedi Olar karnyndagy as korytatyn solin zhemtigin oltirgennen kejin onyn denesine kuyady Bul askorytu soli zhemtigin sujyk tamakka ajnaldyrady sosyn ormekshi sujytylgan korekti auzynyn aldyngy boliginde ornalaskan auyz kuysyna soryp alady Өrmekshinin auzynyn artky zhagynda bulshyk ettermen kaptalgan koregin onesh pen karnyna soryp aluga arnalgan zhutkynshagy bar Өrmekshinin askazany as korytatyn fermentterdi bolip tagamnyn nәrli zattaryn siniredi Minez kulkyӨrmekshitәrizdiler tabigatynan zhyrtkyshtar Әdette olar zhәndikter sekildi kishkentaj zhanuarlardy andyp aulajdy Өrmekshitәrizdilerdin karapajym kozderi men әrtүrli zhemtikti ustajtyn kurylgysy bar Mysaly kurshayannyn dakty uly kujrygy zhәne ormekshilerdin zhәndikterdi ustauga arnalgan kakpan sala alatyn iiru kursaktary bolady shenberler nemese torlar Keneler ormekshitәrizdilerdin ishinde ormekshilerden kejingi en үlkeni zhәne en kop taralgan tүri KobeyuiӨrmekshitәrizdiler zhynystyk zholmen kobejedi Olar kobinese urpagyn tiridej tuady birak kejbir tүrleri zhumyrtka salady Analygy zhumyrtkasyn nemese balasyn ozi korgajdy Mәselen Mangystaudyn sholdi zhәne dalaly ajmaktarynda kezdesetin karakurttar ote osimtal shildede 100 700 zhumyrtka salyp olady pillәsimen korgauga aldy Zhumyrtkadan shykkan ormekshiler pillәda kystap kelesi zhyly sәuirde zhanzhakka tarajdy Al ala bүji zhumyrtkasyn kүzde pillә ishine salady Odan urpagy koktemde osip onedi Derekkozder Aruna baspasy https adebiportal kz web viewer php file upload iblock e26 e26593eb34c4147d5e7df84590e30c6d pdf amp ln kz https adebiportal kz web viewer php file upload iblock e26 e26593eb34c4147d5e7df84590e30c6d pdf amp ln kzSyrtky siltemelerBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet