Әмен Әбжанұлы Қайдаров

Әмен Әбжанұлы Қайдаров (3 маусым, 1923 Қарағанды облысы Нұра ауданы, Жіңішке ауылы - 5 ақпан 2015, Алматы) – қазақстандық тұңғыш телевизия аниматоры, суретші, кинорежиссер, профессор. Қазақ КСРнің Еңбек сіңірген өнер қайраткері (1974), Қазақ КСРнің Мемлекеттік сыйлығының (1980) және «Платинды Тарлан» сыйлығының лауреаты. ҚР жоғарғы мемлекеттік марапаттары «Барыс ордені» және «Парасат ордені» нің иегері. Екінші дүниежүзілік соғысының ардагері. Қазақстанның Мәдениет және Ақпарат саласының Үздігі.

Әмен Әбжанұлы Қайдаров
Жалпы мағлұмат
Туған күні	3 маусым 1923 (1923-06-03)
Туған жері	Қарағанды облысы, Нұра ауданы (Қарағанды облысы)
Қайтыс болған күні	5 ақпан 2015 (2015-02-05) (91 жас)
Қайтыс болған жері	Алматы
Азаматтығы	Қазақ КСР  Қазақстан
Мамандығы	режиссёр, суретші, профессор
Марапаттары	Барыс ордені

Өмірбаяны

• 1951 жылы Алматы көркемсурет училищесін бітірген.
• 1965 жылы Бүкілодақтық мемлекеттік кинематография институтының мультипликация қоюшы суретшілері бөлімшесін (Мәскеу қаласы, 1965) мультфильмдердің қоюшы суретшісі мамандығы бойынша бітірген.
• 1966 жылы Сценаристер мен режиссерлердің жоғары курстарын бітірген.
• 1951 жылдан - «Қазақстан әйелдері» республикалық журналының көркемдік редакторы, «Ара» журналының қызметкері.
• 1965 жылдан “Қазақфильм” киностудиясының мультипликация цехының негізін салып, басқарды.
• 1975 жылдан - ҚазКСР хатшысы.
• 1970 жылдан - мультбірлестіктің көркемдік жетекшісі.
• 1983-1991 жылдары - Қазақстан суретшілер одағы басқармасының хатшысы болды.
• 1993 жылдан бері - Т.Жүргенов атындағы Қазақ мемлекеттік театр және кино институтының анимация оқытушысы (қазіргі - Т. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы). Қазақ ұлттық мультипликациясының негізін салушы.
• ҰОС қатысқан (1941-1946), Оңтүстік-Батыс, Дон, Сталинград, Бірінші украиндік майдандарында радист, байланысшы болған.

Қазақ жұрты тұңғыш қазақ мультипликаторы, ұлттық анимация өнерінің негізін қалаушы Әмен Қайдаровпен мәңгілікке қоштасты. 92 жасында көз жұмған Қайдаров – қазақ анимация өнерін жарты ғасыр бұрын әлемге танытып, ұлт руханиятында өшпес із қалдырған тұлға.

Қазақ үшін Қайдаровтың өмірі аңыз, өлімі аза. Оның жарты ғасырдан астам арпалысып, аяқтай алмаған күресі, жете алмай кеткен арманы қалды артында.

Ол – ұлттық анимация өнерін «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» (1967); «Құйыршық» (1969); «Жанар» (1972); «Күн сәулесінен пайда болған көжек» (1975); «Ақсақ құлан» (1968); «Қожанасыр – құрылысшы» (1970); «Қырық өтірік» (1978) сияқты мультфильмдер жауһарымен толықтырған тұлғалы режиссер. Оның өмірі тек шығармашылыққа арналмапты. Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан жауынгер майдан даласынан аман оралады. Соғыстан кейін Н.В. Гоголь атындағы Алматы көркемсуретшілер училищесін бітіріп (1951 ж), Мәскеудегі мемлекеттік кинематография институтының көркемсурет факультетін (1958-1965) тәмамдап, елге келді. Міне, Әмен Қайдаровтың ұлттық руханият үшін өлшеусіз еңбек етуге кіріскен кезі осы еді.

Жас аниматор үшін алғашқы туындысын жасау оңайға соққан жоқ. Өйткені ол шақта Қазақстанда анимациялық фильм жасауды ешкім де ойға алмаған болатын. Режиссер жоспарда, жобада жоқ алғашқы мультфильмін құпия түрде дайындауға кірісті. Ә.Әбжанұлына сол тұста қазақ киностудия­сын басқарып отырған Камал Смайылов қолдау көрсетіп, қаражат тауып береді. Туынды дайын болғанда Ә.Қайдаровтың құпиясы ашылады. Сынға ілікті. Жігерлі жігіт жасқанған жоқ. Мәскеу кинематографистер одағы қазақ режиссерінің анимациялық фильм жасағандығына, жоспардан тыс жаңа туындының өмірге келгеніне қайран қалысты. Ең бастысы қазақтың халық ертегісі желісімен түсірілген «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» мультфильмі аниматор мамандарды сүйіндіріп, мақұлдауын бірден алады.

Ә.Қайдаров жасаған мультфильм 1968 жылы Ленинград қаласында өткен Бүкілодақтық кинофестивальде, 1975 жылы Нью-Йоркте өткен Халықаралық мультипликациялық фильмдер фестивалінде жүлдегер атанады. Бүгінде жарты ғасырлық тарихы бар анимациялық фильм – бірнеше ұрпақты ізгілік нәрімен сусындатып, ғасырмен, уақытпен бірге жасасып келе жатыр. Әлі де жасай берері анық.

Ә.Қайдаров бастаған қазақ мультипликаторлары қазақтың өнерін дамытумен ғана шектелген жоқ. Олар бауырлас қырғыз, түрікмен және тәжік елдеріндегі тұңғыш мультфильмдерді жасауға ат салысып, шығармашылық қолдау көрсетті. Бұл кезеңді қазақ анимациясының «алтын дәуірі» деп атауға негіз бар. Өйткені Совет өкіметі тұсында қазақ мультипликаторлары түсірген графикалық және қуыршақ фильмдердің саны жүзге жетіп, ғажайып туындылар қатары молайған еді. Мысалға, режиссер-суретшілер Ж.Дәненов пен Ұ.Қыстауовтың “Алпамыс батыр”, “Айдаһар аралы”, Е.Әбдірахмановтың “Тапқыштар”, “Бозторғай”, Б.Омаровтың “Үш шебер”, “Қаңбақшал”,Т.Мұқанованың “Жібек шашақ”, “Қайшы”, Қ.Сейденовтің “Тігінші мен ай”, “Қадырдың бақыты” атты мультфильмдері – қазақ мультипликациясы тарихында жоғары бағаланған шығармаларға айналды. Сондай-ақ қазақ анимациясының дамуына А.Әбілқасымов, А.Тоқшабаев, Ұ.Бекішев және басқа да шеберлер зор үлес қосты.

Алайда тәуелсіз Қазақстанның анимациясы дамып кете алған жоқ. Ә.Қайдаровты өмірінің соңына дейін күреске итермелеген түйткіл осы еді. Өнердің абыз қариясы көз жұмғанымен, көңілі алаң ұрпақ тәрбиесі, экранға телмірген қазақ балаларының келешегі оны соңғы деміне дейін мазалады. Себебі жарты ғасыр бұрын халық ертегісін анимацияға айналдырып, әлемді таңғалдырған режиссер, соңғы кездері әлем елдерінің анимацияға баса назар аударып, арнайы студиялар аша бастағанына қызыға қарап жүрген еді. Мысалы, Ресейде ежелгі «Союзмультфильм» студиясы, Қытайда 20-дан астам жаңа анимациялық орталықтар ашылыпты. Ал көптеген елмен терезесі теңескен, экономикасы дамып арнаға түскен қазақ елінде анимацияға арналған жеке мекеменің болмауы жанашыр мамандарды қынжылтты. Әрине, Әмен ағаның тәлімін алған талай жас режиссер талпынып, ұлттық анимацияны жасауға тырысып бағуда. Бірақ «жаяудың шаңы шықпастың» кебі. Бүгінде жеткіншектер үшін шетелдік «Шрек», «Спандж Боб», «Бетмэн», «Өрмекші адам», «Кунг Фу Панда» анимациялары құныға көретін фильмге айналып үлгерді.

Еңбекқор Әмен аға қазақ анимациясының болашағы жастар екенін әуелден аңғарып, шәкірт тәрбиелеу ісін жолға салды. Өнер академиясы жанынан Өнер факультетін, кейіннен анимация кафедрасын ашуға бастамашы болып, ұстаздық етті. Бүгінде қазақ киноөнерінде Ә.Қайдаровты ұстаз тұтқан режиссерлер легі жемісті еңбек етіп келеді. Бірақ оның қазақ ұлттық анимациялық студиясын ашу арманы орындалмай бақиға аттанды. Ең бастысы Әмен Қайдаровтың қолы жетпеген арманды кезек күттірмейтін мақсатқа айналдырып, орындауымыз керек. Сонда ғана күрескер ұлдың рухы ризалыққа бөленер еді.

Қосымша лауазымдары

ҚР Суретшілер одағының, Кинематографистер одағының, Дизайнерлер одағының, Журналистер одағының мүшесі. Халықаралық мультипликаторшылар ассоциациясының (АСИФА) мүшесі.

Шығармалары

Ол – Қазақстандағы мультипликациондық кино өнерінің іргесін қалаушылардың бірі. 1967 жылы Қайдаровтың салған суреті бойынша халық ертегісі негізінде тұңғыш түрлі түсті “(Қарлығаштың құйрығы неге айыр?)” атты мультипликациондық фильм жасалды. График, плакатшы, карикатурашы. Суретші-кескіндемеші, кескіндеме кенептерінің, миниатюралардың, көптеген атақты адамдар портреттерінің, пейзаждардың авторы. 40-қа жуық саяси плакаттың авторы (1952-1967).

• «Ақсақ құлан» (1968)
• «40 өтірік»
• «Қожа Насыр - құрылысшы» (1971)
• «Күн сәулесі» (1975)
• «Лаула» (сценарий авторы, 1981)
• «Сиқырлы кілем» (1981)
• «Құйыршық» (1969)
• «Тағдыр» және басқа мультфильмдердің режиссері, сценарисі. * “Құйыршық” (1969)
• “Жанар” (1972)
• “Күн сәулесінен пайда болған көжек” (1975) атты мультипликациондық фильмдерді жасап, қойды.

Көптеген мақалалардың авторы.Өзі қойған бірсыпыра фильмдер сценарийінің авторы.

Жетістіктері

• «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» мультипликациондық фильмі үшін Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург) қаласында өткен Бүкілодақтық кинофестивальда (1968), Нью-Йорк қаласында өткен Халықаралық мультипликациондық фильмдер фестивалында жүлде (1975) алды.

Марапаттары

• 1980 жылы «Ақсақ құлан» (1968 жылғы), «Қожанасыр – құрлысшы» (1970 жылғы), (Қырық өтірік) (1978 жылғы) т.б мультипликациондық фильмдер топтамасы үшін «Қазақ КСРнің Мемлекеттік сыйлығы» лауреаты атанды;
• 1974 жылы «Қазақ КСРнің Еңбек сіңірген өнер қайраткері» құрметті атағы берілді.
• 1971 жылы КСРОның «Құрмет белгісі» Ордені;
• 1985 жылы КСРОның «Отан соғысы» Ордені;
• КСРОның Бірнеше мерекелік және құрметті медалдарымен марапатталған.
• 2004 жылы «Жуков» атаныдағы медалі;
• 2005 жылы «Украинаны қорғағаны үшін» медалі және т.б
• Тәуелсіз Қазақстанның марапаттары
• 2001 жылы «Қазақстан тәуелсіздігіне 10 жыл» медалі;
• 2002 жылы «Платинды Тарлан» сыйлығының лауреаты;
• 2003 жылы президент жарлығымен жоғарғы мемлекеттік марапат «Парасат ордені» берілді.
• Қазақстанның көрнекті өнер мен мәдениет қайраткерлеріне берілетін мемлекеттік және президенттік степендиялардың бірнеше мәрте иегері.
• 2011 жылы «Қазақстан тәуелсіздігіне 20 жыл» медалі;
• 2012 жылы «Қазақстан Республикасының Мәдениет саласының Үздігі» құрметті төсбелгісі;
• 2012 жылы «Қазақстан Республикасының Ақпарат саласының Үздігі» құрметті төсбелгісі;
• 2012 жылы елбасының жарлығымен жоғарғы мемлекеттік марапат ІІІ дәрежедегі «Барыс ордені» мен марапатталды.
• 2013 жылы «Жыл адамы – Алтын адам» ұлттық сыйлығының иегері.
• бірнеше «Құрмет» грамоталарымен марапатталған.
• «Еңбек ардагері» құрметті медалімен марапатталған.

Отбасы

• Әкесі - Хайдаров Әбжан (1890-1975), мұғалім болып жұмыс істеген. Анасы - Хайдарова Зейнеп (1900-1983), мұғалім болып жұмыс істеген.
• Үйленген. Жұбайы - Хайдарова Валентина Константиновна (1928 жылы туған), шығармашылық қызметкер.
• Ұлы - Хайдаров Кәрім (1952 жылы туған);
• қызы - Хайдарова Вера (1954 жылы туған).
• Немерелері - Данияр (1977 жылы туған), Әнел (1974 жылы туған), Айжан (1980 жылы туған).
• Шөберелері - Әнуар (1999 жылы туған), Тимур (2000 жылы туған), Варвара (2005 жылы туған).

Дереккөздер

1. Қазақстан Республикасында кімнің кім екені . Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 жыл. ISBN 978-601-278-473-2