Суан — қазақ қоғамындағы, Ұлы жүз құрамындағы көне ру. Албан, Суан, Дулат үшеуі бірге туған, Майқы би мен Домалақ ананың балалары.
СУАН | |
---|---|
Ұраны | : Байсуан |
Лақап атауы | : Суан |
Шығу тегі | : 1-ғасырдан Үйсін |
Жүзі | : Ұлы жүз |
Тайпасы | : Суан |
Бөлімдері | : Тоқарыстан, Байтүгей |
Тараулары | : Елшібек, Бағыс, Тұрдымбет, Ақша, Сұлтанғұл, Тұрсын, Алдияр, Қараменде тағы басқалары |
Ақсақалы | : Қожбанбет би |
Қыстаулары | : Жоңғар Алатауы |
Жайлаулары | : Жоңғар Алатауы, Жаркент |
Веб-торабы | :Іле |
Тарих
Суандар жайында көне деректерде мүлде ешнәрсе айтылмайды. Алайда, бұл бағытта жоғарыда келтірілген сілтемесі аса құнды дерек көзі болып табылады. Бұл мәліметті келтіре отырып, С. Аманжолов Н. Аристовтың пікіріне жан бітіріп, Албан мен Суан рулары Дулат руының одағында болды дегенді қостайды. Қазақ шежіресі де ежелден Дулат, Албан мен Суан руларының түп тамырластығын, тіпті ол үшеуінің Жарықшақтың баласы екеніндігін дәлелдейді.
Суандар Албандарға, әсіресе, Дулаттарға қарағанда онша көп емес. Сондықтан олар көп жағдайда қысымдық көріп, ең бастысы, жер тәлімі мен жайылымнан шеттетілген. Бұл жәйт әлі күнге дейін айтылып келе жатқан аңызбен де расталады. Онда бауырлар арасында сұр бұқаның ені үшін (ол кезде бұқа ені желінеді екен) дүрдараздық шығып, сыбаға тимеген Суан үлкен ағалары Албан мен Дулатқа өкпелеп, шалғай шығысқа көшіп кеткені әңгімеленеді. Шынында да, Суан руының қонысы Қытай шекарасындағы Іле өзенінің оң қабағында, үш ағайындылар Дулат, Албан, Суан жайлаған аймақтың ең шығыс жағында жатыр.
Болыстары
Жаркент шаһары екі үлкен болысқа бөлінді бірі бірі Байтүгей, екі болысты Суан руының Ақша атасынан шыққан Мәкен болыс басқарды, кейін Алатау губернаторлығына қарады оны басқарды.
Зерттеулер
Суаның ата тегі туралы мәліметтер әдебиеттерде біршама. Бұндай деректер көзіне Н. Аристов, , бізге белгілі еңбектерімен қатар Жетісу облысының байырғы тұрғындарын зерттеген жұмыстарды жатқызуға болады. Оларда Суандардың екі ата Тоқарыстан мен Байтүгейге бөлінетіні айтылады. Бұның бәрі рас болғанымен, әлгілерде үрім-бұтақтың тыңғылықты кестесі жоқ болып шықты. Біз осы кем-кетікті толтырып, өз пайымдауларымызбен салыстыра отырып, Суандар туралы тармақтардың таралуын бір ізге салдық. Суан руының шежіресі туралы біздің мәлімет берушілеріміз онша көп емес, дегенмен, солардың ішінде Талдықорған облысы, Киров ауданың тұрғыны 1897 жылы туған (Суаннан) пен сол облыстың Жаркент қаласының тұрғыны 1937 жылы туған (Суан нан) жинан алған деректерді құнды деп есептейміз. Сонымен Суаннан ірі төрт ата тарады: Тоқарыстан, Байтөгей, , (соңғы екеуі пен деген атпен Алматы айналасындағы дулаттарға сіңіп кеткен).
Шежіре
Тоқарыстан мен Байтөгей ұдайы көше отырып, қазіргі қонысы Іле өзенінің оң жағасымен дейін жетеді. Суан руының негізгі ірі атасы төртке: Тұрдымбет, Мұрат, Бердіке мен Баубекке бөлінетін Тоқарыстан болып есептеледі. Тұрдымбет өз кезегінде үш тармақ: Бөргелтай, Есет, Тұрсынға тарайды. Есеттен Қошқар, одан Жанқозы, Бөлек, Одыр, Мейіз. Одырдан Сүйімбай, Сабаз, Қабай. Шежіреде айтылатындай, Мұраттың алты баласы болыпты: Орыс, Қараменде Мұратұлы, Шегірен, Қарабек, Әбдісүгір, Байтөгей. Ел аузында Байтөгейден басқаларын Бес Мұрат деп те атайды. Мұраттың үлкен ұлы Орыс, одан Мырзагелді, Хангелді. Соңғының екі ұлы бар Сұлтанқұл мен Ақша. Ақшадан Бекболат, Құрымбай,Есдәулет,Байтілеу бұларды төрт Ақша деп те атайды. Бекболаттан Сады одан Талтаң. Талтаңнан Шойынтай. Шойынтай дан Нұрбай, Керімбай тарайды. Нұрбайдан Тоқмухаммед Тоқтамамыт, Нұралы тарайды.Тоқмухаммедтен Ұзақ, Байұзақ. Ұзақтан Ермек, Еділ. Еділден Жігер, Байұзақтан Бауыржан, Мағжан. Мағжаннан Жақұт пен Мейіржан.
Мырзагелдінің ұрпақтары недәуір болып, жеті атаға жіктеледі: Қожеке, Тілеке, Кебенек, Олдақсан, Туматай, Еділбай, Мәмбет. Мәмбеттің бірінші Қарлығаш есімді әйелінен Мақпал туса, ал екішпі әйелі Желкілдектен жеті ұл көрген: Сүттібай, Құттыбай, Медеубай, Мес, Айдабол (Сондықтан оларды анасының атымеп Желкілдектің Жеті тазы деп те атайды). Айдаболдан Сабалы, Бабалы, Баба, Байшымыр.
Соңғыдан Тұрғынбай, одан Жақып, Іркітбай, Бүркітбай. Соңғыдан Қайынолда, Қатша, Әбділда, Қабимолда. Соңғыдан Нұрсапа, Нұрахан (мәлімет беруші, 1937 жылы туған), Айдархан. Біз келтірген үрім-бұтақ кестесінде мәлімет беруші Нұрахан Қабимолдаев пен Суанның арасында 11 ата жатыр. Байтөгей үш атаға бөлінеді: Елтінді, Молақ пен Жылгелді. Кейбір әдеби деректерге қарағанда Байтөгейдің ұрпақтары оның екі әйелінің атымен: Нөкейтін мен Сарықыз деп тарайды, біраң, олар қалай бөлінетіні нақты көрсетілмегендіктен, түп- тұқиянын дәл анықтау мүмкін емес. Молақтан Құртымбет, Сексен, Шоқа, Қасаболат, Сүйімбай, Еркебай. Жылгелдіден Аққабақ, Алдияр, Елшібек. Аққабақтың екі ұлы бар: Құдайберді (Аманқұл, Ақбура, Көтен) және Сатай (Абылай, Көпес, Бектемір, Досқұлы, Нәуке, Ақылбек, Әбдіке, Жетімқозы). Сатайдың бес әйелі болды, деп ел айтады. Төртінші әйелінен Әбдіке туыпты, одан Әділбек, одан Дәуітәлі, одап Кінәз (біздің мәлімет берушіміз, 1892 жылы туған). Біздің кестеміз бойынша, ол он екі атадан барып Суанға қосылады. Алдиярдан Есалы мен Дат.
Елшібектен Құлжыкей, Алакүшік, Шабар, Алшор т. б. Сонымен Суан руы екі ата: Тоқарыстан мен Байтөгейге бөлінетінін қайта пысықтаймыз. Алайда, мағлұматтар тапшылығынан үрім-бұтақ кестесінде бүкіл буын қамтылмай қалды. Соған қарамастан екі ата туралы недәуір мәлімет алуға бөлады, өйткені біздің кестемізде Суан руының (5-қосымшаны қараңыз) бұл екі тармағының үрім-бұтағы біршама зерттелді.
Мекені
ғасырдың аяғындағы Суан руының қанша болғанын Н. Аристов еңбегінен табамыз, онда 4000 шаңырақ десе, М. Тынышбаев олар 1917 жылы 40 мыңға жетті деп нақтылайды. XIX ғасырдың аяғы мен ғасырдың басында Суан руына жататын қазақтар негізінен Жетісу уәлаяты Жаркент уезінде тұрып жатты. Олар оңтүстікте Іле өзепінің оң қабағын, шығыста Қытай шекарасына дейіи, ал солтүстікте тау шабындықтары мен Батыста Верный уезінің шекарасындағы бөйын қоныстанып жүрді. Демек, бұл Суандар көрсетілген жерлердегі құнарлы да шұрайлы топырақты аймақты алып жатты деген сөз, онда жер де, су да, ну да жеткілікті еді.
Бұрхан, Үлкен және Кіші Үсек (Өсек), Шыпжың мен Қорғас өзендерінің алқабы мен Алтыңкөл көлінің маңайындағы құмда Байтөгей руының қыстаулары бар болатын. Өсек көлінің айналасында, Іле өзені мен Үсек өзенінің орта шенінде, сонымен қатар Көктерек бойында Тоқарыстан руының қысқы қонысы орналасты. Суан рулары мал және егін салумен айналысты. Төрт түлік өсіріп, бидай, арпа мен тары екті, сөйтіп негізінен жартылай көшпелі өмір сүрді. Ірі байлар Жоңғар Алатауындағы альпі шабындықтарына шығып кетіп, шағын дәулеттілері тау етегін төңіректеп, жарлы-жақыбай, жатақтар қыстауларда қалатын.
Тұлғалар
- Қожбанбет би
- Әбілхан Қастеев
- Демеу Жадыраев
- Сабыр Омарұлы Рахимов Бағыс
- Борис Төкенұлы Керімбаев (Қара Майор)
- Әтікей Қазақбайұлы
- Қуаныш Сұлтанұлы Сұлтанов
- Мақпал Исабекова
- Бексұлтан Нұржекеұлы
- Ләззат Асанова
- Ербол Сыпатаев
- Оразақын Асқар
- Дәнеш Рақышев
- Айтақын Мұхамедиұлы Бұлғақов
- Елтінді Байтүгейұлы
- Сатай Аққабақұлы
- Бөлек Қараұлы
- Елшібек батыр
- Бағай батыр
- Қараменде Мұратұлы
- Әли Әбдікәрімұлы Бектаев
- Жансая Даниярқызы Әбдімәлік Бағыс
- Рамазан Құмарбекұлы Сәрпеков
- Аққабақ би
- Жандарбек Бұлғақов
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Suan kazak kogamyndagy Ұly zhүz kuramyndagy kone ru Alban Suan Dulat үsheui birge tugan Majky bi men Domalak ananyn balalary SUANҰrany BajsuanLakap atauy SuanShygu tegi 1 gasyrdan ҮjsinZhүzi Ұly zhүzTajpasy SuanBolimderi Tokarystan BajtүgejTaraulary Elshibek Bagys Turdymbet Aksha Sultangul Tursyn Aldiyar Қaramende tagy baskalaryAksakaly Қozhbanbet biҚystaulary Zhongar AlatauyZhajlaulary Zhongar Alatauy ZharkentVeb toraby IleZheltoksan koterilisinyn kurbandarynyn bas batyrlarynyn ruy Suan bolganTarihSuandar zhajynda kone derekterde mүlde eshnәrse ajtylmajdy Alajda bul bagytta zhogaryda keltirilgen siltemesi asa kundy derek kozi bolyp tabylady Bul mәlimetti keltire otyryp S Amanzholov N Aristovtyn pikirine zhan bitirip Alban men Suan rulary Dulat ruynyn odagynda boldy degendi kostajdy Қazak shezhiresi de ezhelden Dulat Alban men Suan rularynyn tүp tamyrlastygyn tipti ol үsheuinin Zharykshaktyn balasy ekenindigin dәleldejdi Suandar Albandarga әsirese Dulattarga karaganda onsha kop emes Sondyktan olar kop zhagdajda kysymdyk korip en bastysy zher tәlimi men zhajylymnan shettetilgen Bul zhәjt әli kүnge dejin ajtylyp kele zhatkan anyzben de rastalady Onda bauyrlar arasynda sur bukanyn eni үshin ol kezde buka eni zhelinedi eken dүrdarazdyk shygyp sybaga timegen Suan үlken agalary Alban men Dulatka okpelep shalgaj shygyska koship ketkeni әngimelenedi Shynynda da Suan ruynyn konysy Қytaj shekarasyndagy Ile ozeninin on kabagynda үsh agajyndylar Dulat Alban Suan zhajlagan ajmaktyn en shygys zhagynda zhatyr BolystaryZharkent shaһary eki үlken bolyska bolindi biri biri Bajtүgej eki bolysty Suan ruynyn Aksha atasynan shykkan Mәken bolys baskardy kejin Alatau gubernatorlygyna karady ony baskardy ZertteulerSuanyn ata tegi turaly mәlimetter әdebietterde birshama Bundaj derekter kozine N Aristov bizge belgili enbekterimen katar Zhetisu oblysynyn bajyrgy turgyndaryn zerttegen zhumystardy zhatkyzuga bolady Olarda Suandardyn eki ata Tokarystan men Bajtүgejge bolinetini ajtylady Bunyn bәri ras bolganymen әlgilerde үrim butaktyn tyngylykty kestesi zhok bolyp shykty Biz osy kem ketikti toltyryp oz pajymdaularymyzben salystyra otyryp Suandar turaly tarmaktardyn taraluyn bir izge saldyk Suan ruynyn shezhiresi turaly bizdin mәlimet berushilerimiz onsha kop emes degenmen solardyn ishinde Taldykorgan oblysy Kirov audanyn turgyny 1897 zhyly tugan Suannan pen sol oblystyn Zharkent kalasynyn turgyny 1937 zhyly tugan Suan nan zhinan algan derekterdi kundy dep eseptejmiz Sonymen Suannan iri tort ata tarady Tokarystan Bajtogej songy ekeui pen degen atpen Almaty ajnalasyndagy dulattarga sinip ketken ShezhireTokarystan men Bajtogej udajy koshe otyryp kazirgi konysy Ile ozeninin on zhagasymen dejin zhetedi Suan ruynyn negizgi iri atasy tortke Turdymbet Murat Berdike men Baubekke bolinetin Tokarystan bolyp esepteledi Turdymbet oz kezeginde үsh tarmak Borgeltaj Eset Tursynga tarajdy Esetten Қoshkar odan Zhankozy Bolek Odyr Mejiz Odyrdan Sүjimbaj Sabaz Қabaj Shezhirede ajtylatyndaj Murattyn alty balasy bolypty Orys Қaramende Muratuly Shegiren Қarabek Әbdisүgir Bajtogej El auzynda Bajtogejden baskalaryn Bes Murat dep te atajdy Murattyn үlken uly Orys odan Myrzageldi Hangeldi Songynyn eki uly bar Sultankul men Aksha Akshadan Bekbolat Қurymbaj Esdәulet Bajtileu bulardy tort Aksha dep te atajdy Bekbolattan Sady odan Taltan Taltannan Shojyntaj Shojyntaj dan Nurbaj Kerimbaj tarajdy Nurbajdan Tokmuhammed Toktamamyt Nuraly tarajdy Tokmuhammedten Ұzak Bajuzak Ұzaktan Ermek Edil Edilden Zhiger Bajuzaktan Bauyrzhan Magzhan Magzhannan Zhakut pen Mejirzhan Myrzageldinin urpaktary nedәuir bolyp zheti ataga zhikteledi Қozheke Tileke Kebenek Oldaksan Tumataj Edilbaj Mәmbet Mәmbettin birinshi Қarlygash esimdi әjelinen Makpal tusa al ekishpi әjeli Zhelkildekten zheti ul korgen Sүttibaj Қuttybaj Medeubaj Mes Ajdabol Sondyktan olardy anasynyn atymep Zhelkildektin Zheti tazy dep te atajdy Ajdaboldan Sabaly Babaly Baba Bajshymyr Songydan Turgynbaj odan Zhakyp Irkitbaj Bүrkitbaj Songydan Қajynolda Қatsha Әbdilda Қabimolda Songydan Nursapa Nurahan mәlimet berushi 1937 zhyly tugan Ajdarhan Biz keltirgen үrim butak kestesinde mәlimet berushi Nurahan Қabimoldaev pen Suannyn arasynda 11 ata zhatyr Bajtogej үsh ataga bolinedi Eltindi Molak pen Zhylgeldi Kejbir әdebi derekterge karaganda Bajtogejdin urpaktary onyn eki әjelinin atymen Nokejtin men Sarykyz dep tarajdy biran olar kalaj bolinetini nakty korsetilmegendikten tүp tukiyanyn dәl anyktau mүmkin emes Molaktan Қurtymbet Seksen Shoka Қasabolat Sүjimbaj Erkebaj Zhylgeldiden Akkabak Aldiyar Elshibek Akkabaktyn eki uly bar Қudajberdi Amankul Akbura Koten zhәne Sataj Abylaj Kopes Bektemir Doskuly Nәuke Akylbek Әbdike Zhetimkozy Satajdyn bes әjeli boldy dep el ajtady Tortinshi әjelinen Әbdike tuypty odan Әdilbek odan Dәuitәli odap Kinәz bizdin mәlimet berushimiz 1892 zhyly tugan Bizdin kestemiz bojynsha ol on eki atadan baryp Suanga kosylady Aldiyardan Esaly men Dat Elshibekten Қulzhykej Alakүshik Shabar Alshor t b Sonymen Suan ruy eki ata Tokarystan men Bajtogejge bolinetinin kajta pysyktajmyz Alajda maglumattar tapshylygynan үrim butak kestesinde bүkil buyn kamtylmaj kaldy Sogan karamastan eki ata turaly nedәuir mәlimet aluga bolady ojtkeni bizdin kestemizde Suan ruynyn 5 kosymshany karanyz bul eki tarmagynyn үrim butagy birshama zertteldi Mekenigasyrdyn ayagyndagy Suan ruynyn kansha bolganyn N Aristov enbeginen tabamyz onda 4000 shanyrak dese M Tynyshbaev olar 1917 zhyly 40 mynga zhetti dep naktylajdy XIX gasyrdyn ayagy men gasyrdyn basynda Suan ruyna zhatatyn kazaktar negizinen Zhetisu uәlayaty Zharkent uezinde turyp zhatty Olar ontүstikte Ile ozepinin on kabagyn shygysta Қytaj shekarasyna dejii al soltүstikte tau shabyndyktary men Batysta Vernyj uezinin shekarasyndagy bojyn konystanyp zhүrdi Demek bul Suandar korsetilgen zherlerdegi kunarly da shurajly topyrakty ajmakty alyp zhatty degen soz onda zher de su da nu da zhetkilikti edi Burhan Үlken zhәne Kishi Үsek Өsek Shypzhyn men Қorgas ozenderinin alkaby men Altynkol kolinin manajyndagy kumda Bajtogej ruynyn kystaulary bar bolatyn Өsek kolinin ajnalasynda Ile ozeni men Үsek ozeninin orta sheninde sonymen katar Kokterek bojynda Tokarystan ruynyn kysky konysy ornalasty Suan rulary mal zhәne egin salumen ajnalysty Tort tүlik osirip bidaj arpa men tary ekti sojtip negizinen zhartylaj koshpeli omir sүrdi Iri bajlar Zhongar Alatauyndagy alpi shabyndyktaryna shygyp ketip shagyn dәulettileri tau etegin tonirektep zharly zhakybaj zhataktar kystaularda kalatyn TulgalarҚozhbanbet bi Әbilhan Қasteev Demeu Zhadyraev Sabyr Omaruly Rahimov Bagys Boris Tokenuly Kerimbaev Қara Major Әtikej Қazakbajuly Қuanysh Sultanuly Sultanov Makpal Isabekova Beksultan Nurzhekeuly Lәzzat Asanova Erbol Sypataev Orazakyn Askar Dәnesh Rakyshev Ajtakyn Muhamediuly Bulgakov Eltindi Bajtүgejuly Sataj Akkabakuly Bolek Қarauly Elshibek batyr Bagaj batyr Қaramende Muratuly Әli Әbdikәrimuly Bektaev Zhansaya Daniyarkyzy Әbdimәlik Bagys Ramazan Қumarbekuly SәrpekovAkkabak bi Zhandarbek Bulgakov Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz