Таиланд әдебиеті

Таиланд әдебиеті

Таиланд – көп ұлтты мемлекет. Астанасы – Бангкок қаласы. Мемлекеттік тілі – тай тілі. Халқының үштен төрт бөлігін тай, сиамдықтар немесе кхон тай топтары құрайды. Халқының басым бөлігін қалаларда тұратын қытайлықтар алады, сонымен қатар, мұсылмандар, үндістер, христиандар, сикхтар өмір сүреді. Елде сондай-ақ, малайлықтар, монылар, кхмерлар және басқа да бірнеше этникалық топ өкілдері тұрады. Мемлекеттік діні – будда діні. Халықтың 93% будда дініне сенеді. Малайлықтар мұсылман дініне тәубе етеді.

Сиам әдебиеті (Таиланд)

Тай классикалық әдебиеті XIII ғасырдан XXI ғасырға дейінгі аралықты қамтиды. Буддалық әңгімелер, эпистолярлық шығармалар (хат түріндегі жазбалар), ғибрат алатын мақалалар тай прозасында негізгі орын алады. Сиам әдебиетіне буддизм джатакты әкелді. Бұл мирян-буддистер туралы, көрнекті тұлға Гаутама бодхисаттваның ғұмырнамасы туралы аса көп әнгімелер болатын. Бастапқы белгілері палий түпнұсқасына жақын келеді. Кейін бұл әңгімелер бірқатар Оңтүстік Шығыс Азия халықтарының тілдеріне аударылды және буддизмді таратуға себепкер болды.

Тай әдебиетінің дамуына джатак зор ықпалын тигізді және поэзия мен проза саласы үшін жаңа сюжеттердің қайнар көзі болды. Кхудака никайн (қысқаша өсиеттер жинағы) повестер циклының үлгісімен, монахтар да шығармалар жазды. Кейбір деректерде ол 547 әңгімені құраса, кейбірі 550 дейді.

Вессантаре туралы джатактың бірінші бөлімі тай тілінде 1482 жылы пайда болды және ол «Тхет Махачат» жинағының тууына негіз болды. Махачаттада Будданың туу тарихын және оның нирвана дәрежесіне жеткені жайында өлең түрінде баяндалады.(Нирвана - адамдардың көпшілігі үстіртін түсініп жүргендей жай ғана рахатқа бөлену емес, зұлымдық пен нәпсіні тыю жолымен жансыз, сезімсіз абсолютке айналу, сананы өшіру, яғни тыныш күйге жету) Король Трайлокатқа арналып жазылған түпнұсқасы сақталмаған. Тек оның XVIII ғасырға жатады деген болжам бар. Ол жалпы 13 бөлімнің 7 бөлімін қамтиды. Әр бөлімдері дәстүрлі кхлонг (8 қатардан тұратын қысқа өлең), чан (қаһарман-романдық мазмұнындағы эпопея), рай және кап өлең өлшемдерімен жазылған. Махачат – Будданың өмірі жайлы айтатын жалғыз дәстүрлі көркем шығарма. Бұл поэмада адамдар арасындағы қызғаныш, махаббат тартысы жайында айтылады. Әр бөлімнің өзіне тән қуанышты, мұңды,үрейлі әуендері болды.

«50 джатак» - тай классикалық әдебиетінің мұрасы болып табылады. «50 джатактың» кей сюжеттерінің негізінде король сарайында пьесалар қойылды, оны кезбе актерлар ойнады.

Таиланд театрда Кон (кхон) - пантомима театры болды. Рөльдерді кез келген кейіпкерді сомдайтын маскаларды киіп, музыканттар мен әншілердің сүйемелдеуімен ер адамдар ойнады. Олардың әрбір ымдары, әрекеттері ерекше мағынаға ие болды. Мұнда сиамдықтар үшін киелі туынды «Рамакианнан» көріністер қойылды.

Лилит - поэтикалық жанр, бір шумағы жеті қатардан тұрды және де ұйқастырылған прозамен кезектес келеді. Классикалық үлгілеріне: XV ғасырда жазылған «Юандардың жеңілісі», «Ұлы Ло» поэмалары жатады. Нират (санскрит тілінен аударғанда «айырылыс» деген мағынаны береді) – мұнда эл егиялық сарын басым болады. Ғашықтардың немесе жақын адамдардың айырылысуындағы мұңды сарынды жырлады. Нират үлгілеріне Си Праттың «Мұң», Мамо Рачотайдың «Лондон нираты» сынды поэмаларын жатқызуға болады.

XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында жаңа жанрлар пайда болды: Клайбан - эпистолярлық прозалық үлгі. Лаконпут – диалогқа құрылған пьеса. Ән, би, пантомима негізінде құрылған бұл жанр Рама VI Вачиравуттың тұсында пайда болды. Рыанг («іс», «уақиға») – прозалық очерк, әдебиетте негізін қалаған Дамронг Ратчанубаб болды. [4].

Ежелгі үнді эпосы, корольдікте әдебиеттің дамуы үшін таусылмайтын қайнар көзі болды. Аютия кезеңінде монахтардың арқасында «Панчатантра», «Хитопадеша», «Веталдардың 25 әңгімесі» повестерінің аудармасы жасалынды.

«Панчатантра» (санскрит. «Бес кітап») – санскриттік (күрделі синтетикалық грамматикаға құрылған көне үнді әдеби тіл) ауызша әдеби тілдің ескерткіші. Мысалдар мен ақылгөй новеллаларының кітабы «Панчатантра» повесть типінде құрылған. Фольклорлық сюжеттерді қамтитын жануарлар туралы ертегілер арқылы үнді қоғамының өмірі астарлы бейнеленеді. «Хитопадеша» - б.з.д. XIV-IX ғасырда қарасөз бен өлең санскритінде жазылған мысалдар жинағы. «Хитопадеша» атауы «Хита» және «упадеша» деген екі сөздің аудармасында «Қайырымды кеңестер» деген мағынаны білдіреді. Автордың бұл кітапты жазудағы мақсаты – ересектерді тәрбиелей отырып, жастарға үлгі-өнеге көрсету. «Хитопадеша» көптеген қысқа әңгімелерден тұрады. Мұндағы мысалдар көңілге қонымды және қарапайым тілмен жазылған, қандай өсиет жайында айтылғанын анықтау үшін терең ойлануды қажет етпейді.

«Веталдар туралы 25 әңгіме». Веталдар – үнді аңыздарындағы өліктердің денесіне кіріп, оларға жан бітіретін қансорғыш тектес зұлым перілер. Олар Шива құдайының нөкерлері ретінде бейнеледі. Таилықтардың классикалық әдебиеті әдебиеттанушылардың пікірінше ұрпақтан-ұрпаққа ауызша жеткен халық ертегілерінің негізінде құрылған. Тай тілінің морфологиялық құрылымы жеңіл болғандықтан, бұл елде ақындық өнер жақсы дамыды. Импровизатор ақындар халық арасынан көп шықты. Олар түрлі өлең ұйқастыру сайыстарына қатысып отырды. Жергілікті храм абыздары да діни уағыздарды өлеңдетіп айтумен шектелмей, о дүниелік болған жанға арнап табан астында өлеңдер шығарды. Таилықтардың өмірлік тәжірибесінің негізінде туған афоризмдер мен мақал – мәтелдер де жеткен. Мысалы, «Егер соқыр соқырды жетектесе ұрыс болды дей бер», «Қисықтар елінде, қисық болуға тырыс», «Саудагерді тыңдасаң он мың жыл өмір сүресің, ал монахпен сөйлессең бір күнде мың рет өлесің». Әдетте халық әзілдері де дәл және өткір келеді: «Егер қожайын асықса, атқосшы асыққаннан жүгенін ат құйрығына кигізеді», «Пілді тамақтандыру үшін, тышқаннан тамағын тартып алыпты», «Қашқан пілді құйрығынан тартып тоқтата алмайсың» т.б.

Таилықтардың ертегілері де сан алуан келеді. Ертегілерінде үндінің фольклорындағы ұқсастықтары, оған қоса кхмерлердің, мондардың, индонезиялықтардың және басқа да халықтардың сюжеттері мен әдеби тәсілдері кездесе отырып, айрықша сипаттама мінездемелерімен ерекшеленеді. Таиландтта қиял-ғажайып ертегілер көп таралмаған, есесіне өмірлік ертегілері пайдалануымен танымал, адамдардың мінездерімен және монах туралы ертегілерімен ерекшеленеді.

Ертегілердің бірінші тобына шындыққа жанаспайтын оқиғалардан түзіледі. Мысалы, молашы тіріні өлгенмен шатастырып, отқа өртемекші болады; қызбала жеті жігітті әрдайым алдап, құлдыққа сатып отырады, ақырында оларды өлтіріп тынады. Шындыққа жанаспайтын ертегілер надандықтың, сараңдықтың, мақтаншақтықтың өрге баспайтынын көрсетеді. Тоғышар, жүгенсіз монах туралы ертегіде халықтың арасынан шыққан шаруалардың монахты қалай алдап, күлгені баяндалады.

Бұрынғы монах Си Тханан Чаянның (Лаоста-Сианг Мианг десе, Камбоджада- Тхмен Чай деп атайды) құйтырқы әрекеттері туралы әңгімелерінің желісі қызықты. Батыр айналасындағылармен ебедейсіз әңгімелеседі, сөйте тұра әлсіздерді қорғауға, өтірік жала жабушыларға қарсы шыққаны аз болмаған, өзі ешкімнен қорықпайды. Ол аздай корольдің өзі оның қитұрқы істерінің құрбаны болады. Си Тханон Чая образын өзіміздің Қожанасыр, Алдаркөсенің бейнесін көруге болады.

Аңдар туралы ертегілер тай фольклорынан маңызды орын алады. Соның ішінде қоян танымал персонаж болып табылады. Ол қулығымен жолбарысқа араның ұясын бұздырады, бірде тікендердің арасына алдап түсіреді немесе ауыр жүктерді тасуға мәжбүрлейді. Жолбарыстың қояннан кек алуға ешқандай мүмкіндігі болмайды.

Ортағасыр тай повестерінің жинағында ертегілерді кездестіруге болады.. Атап айтқанда: «Шайтандар», «Веталдар кітабы», «Тантрай ханым», «Құрбақалар кітабы» т.б.

Тай әдебиетінің дамуында үнді эпосы «Рамаянаның» орны айрықша. Рамаяна поэмасының 3 нұсқасы сақталған. Ескі нұсқалары Аютия құлаған кезде жойылған. Қалған нұсқалары 1797 жылы король І Рама бұйрығымен жазылған. Рама тарихын аудару нәтижесінде, «Рамаяна» түпнұсқасына бірқатар өзгерістер енгізілді. Тайлықтардың Рамаянамен танысуын Рамкамхенга кезеңіне жатқызуға болады. Демек, бұл тайлық нұсқасы (тайларша Рамакиен) Аютия кезеңінен жеткен. Рамакиеннің толық нұсқасын жасаушы І Раманың еңбегі болып есептеледі, шамамен 60000 өлең қатарын құрап, 2976 бетті алған.

Дереккөздер