Қылыш Итемгенұлы

Қылыш Итемгенұлы, Қылыш әулие (1788 жыл - 1849 жыл, Қаражал) - би, Тама болысының басқарушысы, тарихи тұлға.

"Момын. Сыпайы. Тама тайпасының руынан. 1832 жылғы 3 қыркүйектен Сарысу уезі Тама болысының басқарушысы. Өзін лайықты қалыпта ұстайды. Манақа, Сарысу өзендері мен Қараағаш мекенінде жайлайды, қыстауы – приказдан 390 шақырым жердегі Атасу өзені бойында." деп жазады 1848 жылғы 28 қаңтардағы – Сібір қазақтары шекаралық басқармасының бастығы генерал-майор Н.Ф.Вишневскийге Ақмола ішкі округтық приказының (1847 жылға) хабарламасында.

Патша өкіметі қазақ елін толық, әрі еркін билеудің неше түрлі әдістерін, тәртібін енгізіп отырған. Дуаннан уезд, уезден болыстарға бөлген кезде Ақмола уезіне қарайтын Сарысу бойындағы Тамалар өз алдына болыс боламыз деп тілек білдірген. Және оған белсене кіріскен. Бұл тарихи оқиғаға бас болған Сеңгірбек батырдың баласы Итемгеннен туған немересі - Қылыш. Бір болыс ел болу үшін кемінде бес жүз түтіннен асуы керек екен. Елдің билері, ақылгөй көсемдері мұның да жолын табады. Бесіктегі балаға дейін есепке кіргізіп, бір болыс елдің санын толтырады. Енді осы бір болыс ел жайлайтын жерге төлейтін алым-салық бар, оны кім көтереді дегенде Жөгінің ноқта ағасы Молдас руының байы Жидебай шығады. Ол кісі "Алам деген жердің бәрін алайық. Өзімізше ел болайық. Екі-үш есе салық болса да оны маған қоя беріңдер", - дейді. Сөйтіп, қалың Арғынның ішінде Абылай хан кесіп берген жерде - Тама, Шеркеш, Жағалбайлылар алғаш рет осылайша бір болыс ел боп ірге бекітеді. Таманың бірінші болысы - Итемгенұлы Қылыш. Елді ұзақ жыл басқарған көреген, өрелі, әділ, тура жолды ірі қайраткер, ел қорғаны болып, аты аңызға айналған адам.

Кенесары қырғыздарға жасаған жорығына байланысты сол кезде Сарыарқа мен Шу бойын мекендеген Кіші жүздің Тама руының арасында мынадай бір аңызға ұқсас әңгіме тараған. Кенесары қырғызға жорық жасамақ болып елден сарбаз жинайды. Жөгі Тама елінің биі әрі көріпкелі әулие Қылыш: "Кенесарыға сарбаз бермейік, ол осы жорықтан оралмайды" - деген екен. Сарбаз бермеудің жолын да өзі айтады. Кенесарының сарбаздарының жүретін жолына қырық үй тіктіріп, өзінің ақылды, тапқыр бәйбішесін бас етіп, ауыл ақсақалдары Қылыш әулиенің "Індет ауруы өткен соң арттарыңыздан ауыл азаматтарын ілестіріп бару ниетінде екендігін ескертуді сұрады", - дейді. Әйелдердің қонақжайлылығына риза болған сарбаздар жорыққа атттанып кетеді. Жезқазған облысындағы Қаражал қаласының шығысында 80 шақырым жерде Атасу өзенінің бойындағы Атасу кеңшарында Қылыш бидің сағанасы сақталған.

Қылыштың мазары Қаражал қаласының оңтүстігінде Атасу-Қосағалы өзенінің бойында. Қаражал кенішін өндірістік қажетін өтеу үшін байлаған тоғанның су қоймасы «Қылыш су қоймасы» деп аталады.

Дереккөздер

1. "История Казахстана в русских источниках 16-20 веков. 7 том. Часть 1.", "О почетнейших и влиятельнейших ордынцах: Алфавитные, именные, формулярные и послужгые списки 12 қараша 1827 г. – 9 августа 1917 г." «Дайк-Пресс» ЖШС баспасы, Алматы қ. 2006 ж
2. "Созақ өңірі". Сүлеймен Тәбірізұлы. 28-бет. - Алматы: "Дәуір" баспасы, 2007 ж. ISBN 9965-749-84-1.
3. Жаңаарқа энциклопедиясы