Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев

Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев (1946 жылы 15 сәуір Қызылорда облысы, Арал ауданы, Шөміш станциясы – 2021 жылы 15 ақпан) — қазақ ақыны, аудармашы. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, бірінші дәрежелі «Барыс» және «Парасат» ордендерінің иегері.

Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев
Туған күні	15 сәуір 1946 (1946-04-15)
Туған жері	Қызылорда облысы, Арал ауданы, Шөміш
Қайтыс болған күні	15 ақпан 2021 (2021-02-15) (74 жас)
Азаматтығы	КСРО  Қазақ КСР  Қазақстан
Ұлты	Қазақ
Мансабы	ақын
Жанры	поэзия
Марапаттары	Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
Қолтаңбасы

Екі дүркін «Елім менің» атты Президент бәйгесі бас жүлдесінің, Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының, «Жыл Адамы – Алтын адам», «Платина Тарлан» сыйлықтарының, «Халықтың сүйіктісі» ұлттық сыйлығының лауреаты. Филология ғылымдарының кандидаты.

Өмірбаяны

1946 жылы 15 сәуір де Қызылорда облысы, Арал ауданы, Шөміш стансасында туған. Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған.

Алғашқы өлеңдері 1961 жылы Қызылорда облыстық «Ленин жолы» газетінде жарияланды.

1966 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті) журналистика факультетіне оқуға түсіп, оны 1971 жылы тәмамдаған.

Әр жылдары редакторлық және әдебиеттану саласында еңбек еткен. 1993 жылы кандидаттық диссертациясын қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. Қазақстан Ғылым академиясының М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында аға ғылыми қызметкер қызметін атқарды.

Қызметі

1970-1974 жылдары «Қазақстан» саяси баспасында редактор болып қызмет атқарған.

1974 жылдан 1991 жылға дейін «Жұлдыз» журналының әуелі сын бөліміне орналасып, кейін поэзия, өнер және ғылым, сын библиография бөлімдерінің меңгерушісі болған.

1991 жылы конкурстық негізде Қазақстан Ғылым академиясы М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қазіргі әдебиет бөліміне аға ғылыми қызметкер болып орналасты.

1993 жылы «Қазіргі қазақ лирикасының ізденістері» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. «ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы поэзия» атты монография жазып, Мағжан Жұмабайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы тағы да басқа алаш арыстарының еңбектерін ғылыми тұрғыда талдады. «70-ші, 80-ші, 90-шы жылдардағы қазақ поэзиясы» атты монографиясы жеке кітап болып «Ғылым» баспасынан жарық көрді.

Мағжан Жұмабайұлының үш томдық шығармаларын дайындауға атсалысып (1995 ж.), өлеңдерінің ғылыми түсініктемелерін жазды және сол кітаптың редакция алқасының мүшесі болды. Өмірінің соңына дейін осы аталған институттың Абайтану бөлімінде аға ғылыми қызметкер болып қызмет атқарды.

Ш. Сариев негізгі қызметімен бірге, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясында бас маман қызметін атқарды. Сондай-ақ Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінде және Д. А. Қонаев атындағы заң университетінде бірнеше жыл сабақ берді, қазіргі бағыт-бағдары жаңаша өзгерген «Ақиқат» журналының (бұрынғы «Қазақстан коммунисі» журналы) Руханият бөлімін басқарды.

«Тамаша» телехабарының алғашқы кезеңдердегі он жыл бойғы авторы болды.

Шығармашылығы

Шөмішбай Сариев Д. Гулиа, О. Бергольц, И. Абашидзе, С. Викулов, А. Дементьев, Ф. Алиева, Р. Рождественский, Х. Абдуллин, М. Эминеску, Луиш ди Камоэнс сияқты көптеген шетел ақындарының өлеңдерін қазақ тіліне аударды.

1989 жылы «Қайнар» баспасынан «Тамаша, Тамаша, Тамаша» атты кітабы басылып шықты. Қазақ ақындары арасында тұңғыш рет «Ғашықтар жыры», «Бозжорға» атты авторлық бейнетаспасы жарық көрген.

2000 жылы Шөмішбай Сариев Бухарестте «ЮНЕСКО» ұйымдастырған Румынияның ұлы ақыны арналған бүкіл дүниежүзілік ақындар симпозиумына Қазақстан мен Орта Азиядан жалғыз қатысқан ақын болды. Оның шығармалары орыс, украин, қырғыз, өзбек, тәжік, румын, чех, үнді және француз тілдеріне аударылып, жарияланды.

2003 жылы Прагада Чехияның ұлы ақын-жазушысы Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының лауреаты атанды. Осы жылы үнді тілінде «Теңізден соққан жел лебі» атты кітабы жарық көріп, Дели қаласында өткен кітаптың тұсаукесеріне қатысты.

2004 жылы «Жыл Адамы - Алтын Адам» және «Платина Тарлан» сыйлықтарының лауреаты атанды. 2006 жылы Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері атағына ие болды.

2008 жылы Парижде өткен «Ақындар көктемі» фестиваліне қатысып, оның өлеңдері 80 елге француз радиосы арқылы таралды. Сонымен қатар, француз тілінде «Дала желі» атты кітабы жарық көрді.

2016 жылы М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты ақынның 70 жасқа толуына арналған «Ақындық – мұрат, ғалымдық – парасат» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция өткізді.

2018 жылы Нью-Йоркте өткен тұңғыш Қазақ әдебиеті форумына қатысып, «Сәлем саған, туған ел» кітабының тұсаукесерін өткізді.

Ақынның шығармашылық кештері

• 05.10.1983 – «Туған жер» авторлық кеші, Ғ.Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театры (ТЮЗ);
• 15.04.1991 – Арал теңізіне арналған қайырымдық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры;
• 26.04.1996 – Шөмішбай Сариевтің 50 жылдығына арналған авторлық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры;
• 13.01.2001 – «Боз жорға» авторлық кеші, Республика сарайы;
• 17.04.2003 – «Ғашық жүрек» авторлық кеші, Республика сарайы;
• 15.04.2006 – Ш.Сариевтің 60 жылдығына арналған «Атамекен-ай!» авторлық кеші, Республика сарайы;
• 15.04.2009 – «Ақын Шөмішбай Сариев – Пайғамбар жасында» авторлық кеші, Республика сарайы;
• 22.10.2011 – «Айналдым сенен, Атамекен-ай!» авторлық кеші, Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы;
• 19.04.2016 – Ш.Сариевтің 70 жылдығына арналған «Айналдым қазақ деген халықтан мен...» шығармашылық кеші, Абай атындағы опера және балет театры;
• 06.10.2023 – Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған «Теңіздей тебірендім, тербедің...» атты еске алу кеші, Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ академиялық музыкалық драма театры.

Кітаптары

Кітаптар тізімі	Кітаптар тізімі
«Балдәурен», Өлеңдер. А., «Жазушы», 1974; «Арайлы көктем», Творчестволық портреттер. А., «Қазақстан», 1974; «Теңізден соққан жел», Өлеңдер мен поэма. А., «Жазушы», 1975; «Тағдыр». Өлеңдер және балладалар. А., «Жалын», 1976; «Заула, тұлпар уақыт», Өлеңдер. А., «Жалын», 1979; «Өң мен түс», Өлеңдер және толғаулар. А., «Жалын», 1980; «Үш өлшем», Өлеңдер. А., «Жалын», 1982; «Созвучие», аударма. /орыс тілінде/, «Жалын», 1983; «Тағдыр жыры», Өлеңдер. А., «Жазушы», 1984; «Веет ветер морской», /орыс тілінде/, «Жалын», 1987; «Біздің ғасыр», Өлеңдер. Поэмалар. А., «Жазушы», 1989; «Тамаша», А., «Қайнар», 1989; «Сүйінші», Замандас композиторлардың әндеріне жазылған өлеңдер. А., «Ардана қайырымдылық қоры», 1992;	«Сағынышым теңіз», Өлеңдер, поэмалар. Таңдамалы. А., «Жазушы», 1994; «Песня сожаления», Москва, 1998; «Қос қанат», Өлеңдер. «Әсем-систем», 2004; «Екі томдық шығармалар жинағы», Өлеңдер. «Елорда» 2006; «Шөмішбай Сариев. Шығармалары», Өлеңдер. «Фолиант», 2008; «Дала желі», Француз тілінде, Париж, 2008; «Шөл даланың ұлымын...», Өлеңдер. «Қайнар», 2008; Камоэнс. Сонеттер, «Аударма» баспасы, 2009; «Айналдым сенен, Атамекен-ай», «SanSam», 2011; «Поэзия падишасы – лирика», Өлеңдер. «Тау-Самал», 2012; «Ұлы даланың тарихы» қазақ әдебиеті антологиясы (Америка), 2013; «Өлеңдер, поэмалар» таңдамалы шығармалар жинағы, «ҚАЗАҚПАРАТ», 2016; «Сәлем саған, туған ел», ән мәтіндері мен ноталар жинағы, «SanSam», 2018;
«Жүрегім – Қазақ елі» жыр жинағы, «Атамұра», 2021; «Қос қанатты ақын Шөмішбай Сариев», фотоальбом, «Дәуір», 2022; «Ғибратты ғұмыр», «Қазақ университеті», 2022; «Дүниені жалт қаратсам деп едім», /ұйғыр тілінде/, 2023; «Шөмішбай Сариев. Библиографиялық көрсеткіш», 2023; «Теңізден соққан жел», өлеңдер, «Атамұра» баспасы, 2024.

Ақынның өлеңіне жазылған әндер

Өлеңнің аты	Композитор	Орындаушылар
«Айналдым сенен, атамекен-ай»		Роза Рымбаева
«Сарыарқа»	Сейдолла Бәйтереков	Бағдат Сәмединова
«Қарағым-ай»	Кеңес Дүйсекеев	Нұрлан Өнербаев, , Димаш Құдайберген
«Аяулым»	Төлеген Мұхамеджанов	Бауыржан Исаев
«Сәлем саған, туған ел»	Кеңес Дүйсекеев	Роза Рымбаева, Нағима Есқалиева
«Ойлан балам»	Кеңес Дүйсекеев	Досхан Жолжақсынов, Еркін Жолжақсынов
«Жусан исі»	Сейдолла Бәйтереков	Нұрлан Өнербаев, Жеңіс Ысқақова
«Арман жолдар»	Карина Абдулина	Карина Абдулина
«Домбыра туралы баллада»	Кеңес Дүйсекеев	Роза Рымбаева
«Аққу арман»	Төлеген Мұхамеджанов	Нұрлан Өнербаев,
«Сағындым сағым жылдар»		Мақпал Жүнісова, , Айгүл Иманбаева, Гүлнұр Оразымбетова
«Боз жорға»	Бейбіт Оралұлы	, ,
«Өзің куә Алматым»		Бағдат Сәмединова
«Қайран уақыт»		Мақпал Жүнісова
«Сен мұңыңды бер маған»	Карина Абдулина	Карина Абдулина
«Аралдан ұшқан аққулар»	Сейдолла Бәйтереков	Роза Рымбаева,
«Дос керек»		Сәкен Майғазиев,
«Қимай сені барамын»	Төлеген Мұхамеджанов	Меруерт Түсіпбаева, Әлішер Каримов
«Балдәурен»	Сейдолла Бәйтереков	Роза Рымбаева, Мұзарт
«Өкінбе сен»	Кеңес Дүйсекеев	Жұбаныш Жексен
«Өмір-өзен»	Медеу Арынбаев	Медеу Арынбаев
«Ғашықтар жыры»	Кеңес Дүйсекеев	Мақпал Жүнісова, ,
«Ақ босаға»
«Мазала»		Қайрат Нұртас
«Өмір саған разымын»
«Арқаның сұлу аруы-ай»		Майра Мұхамедқызы
«Ауылым әніміз»
«Аққуым»	Төлеген Мұхамеджанов	Нұржамал Үсенбаева
«Сағынышым Астана»		Батырхан Шүкенов, басқа орындаушылар
«Қазақ елі»		Роза Рымбаева
«Арман досым»		Нағима Есқалиева
«Аққу сенім»		Мақпал Жүнісова, Тамара Асар
«Далам менің»	Мұрат Құсайынов	Дос-Мұқасан
«Айнала»		Дервиши

«Ғашықтар жыры» – қазақ эстрадасындағы әйгілі әндердің бірі, композитор Кеңес Дүйсекеев пен ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылық ынтымақтастығынан туған туынды. Бұл ән алғаш рет 1980 жылдары жарыққа шыққан және уақыт өте келе талай ғашықтың махаббат символына айналды. Әнді алғаш болып белгілі әншілер Мақпал Жүнісова мен Сембек Жұмағалиев орындаған.

Әннің шығу тарихы 1983-1984 жылдары «Гүлдер» ансамблінің сол кездегі директоры Қабиден Тұяқаевтың сазгер Кеңес Дүйсекеевке дуэт ән жазу туралы өтінішінен басталады. Дүйсекеев осы сұранысқа орай, «Ғашықтар жырын» жазып, оған ақын Шөмішбай Сариев өлең жазады. Ән көп ұзамай кеңінен танымал болады.

Ән алғашында Кеңес Дүйсекеевтің жары Баянға арналған екені айтылады. «Ғашықтар жыры» әні елге тараған бойда үлкен танымалдыққа ие болып, қазақ эстрадасында ұзақ жылдар бойы орындалып келеді.

Бұл әннің дуэт ретінде орындалуына қатысты қызықты оқиға да бар. Сембек Жұмағалиевке әнді Нағима Есқалиевамен бірге орындау ұсынылған кезде, ол жас әнші Мақпал Жүнісоваға дуэт орындауды ұсынады. Осылайша, Мақпал Жүнісова мен Сембек Жұмағалиевтің қос дауыста орындауындағы «Ғашықтар жыры» тыңдармандар арасында өте танымал болды.

«Ғашықтар жыры» қазақ музыка мәдениетінің жарқын үлгілерінің бірі саналады. Ол әлі күнге дейін көптеген сахналарда орындалып, бірнеше ұрпақ тыңдармандарының жүрегіне жол табуда.

«Бозжорға» – танымал қазақ әні, композитор Бейбіт Оралұлы мен ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылық ынтымақтастығынан туған туынды. Бұл ән алғаш рет ресейлік «На-на» тобының орындауында жарыққа шыққан. Кейіннен әнді қазақ эстрадасындағы танымал әншілер Төреғали Төреәлі мен Әли Оқапов та орындап шықты.

Композитор Бейбіт Оралұлының айтуынша, ән бірнеше ай бойы жазылған және оны дүниеге әкелу оңай болмаған. Ол әннің әуенін жасағанда, ұзақ уақыт бойы шабыт іздеп, көп толғанғанын айтады. Әннің қайырмасын алғаш рет «Жорға, жорға, жорғалашы жорға» деп ойлап тапқаннан кейін, оның толық сұлбасы көріне бастайды. Осыдан кейін ол әуенді аспапқа салып, ноталарға түсіріп, аранжировкасын жасаған.

Ән дайын болған соң, Бейбіт Оралұлы оны Шөмішбай Сариевке тыңдатып, әнге сөз жазуын сұрайды. Ақын әнге ерекше көңіл бөліп, бірнеше апта бойы мәтін жазумен айналысады. Олардың шығармашылық байланысы тығыз болып, талай уақыт бойы әнді талқылап, жетілдірген.

Бейбіт Оралұлы мен Шөмішбай Сариевті алғаш рет Роза Рымбаева мен Тасқын Оқапов таныстырған. Осы кезден бастап композитор мен ақын көптеген туындыларды бірлесе отырып жазған. Бейбіт Оралұлының айтуынша, «Бозжорға» әнінің мәтінін жазу да ұзақ және күрделі процесс болған, бірақ нәтижесінде тыңдарманның жүрегіне жететін ерекше ән дүниеге келген.

Мемлекеттік наградалары

• «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» құрметті атағы берілді (12.12.2005);
• «Парасат» ордені (05.12.2011);
• І дәрежелі «Барыс» ордені (Марапат Президенттің қолымен Ақордада табысталды) (03.12.2020).

Өзге де марапаттар

Әлемдік әдебиетті дамытуға қосқан айрықша  үлесі үшін Франц Кафка атындағы халықаралық алтын медалі (2003);

«Әдебиет» аталымы бойынша Тәуелсіз «Платина Тарлан» ұлттық сыйлығы (2004);

Поэзиядағы жетістіктері үшін «Жыл адамы – Алтын Адам» ұлттық сыйлығы (2004);

2007 жылы Қызылорда облысы «Арал ауданының Құрметті азаматы» атағы берілді.

Ақын мұрасы

• Шөмішбай Сариев : ғибратты ғұмыр / Әл-Фараби атын. ҚазҰУ ; жалпы ред. басқ. Ж.Қ. Түймебаев. – Алматы : Қазақ университеті, 2022. – 388 б.
• Алматы қаласы мемлекеттік архивінде Шөмішбай Сариевтің құрметіне «Дүниені жалт қаратсам деп едім...» атты музей-бұрышы ашылды.
• Ақынның Қазақстанның ашық кітапханасы Kitap.kz жобасында парақшасы
• Мемориалды тақта Шөмішбай Сариев тұрған «Самал -2» шағынауданындағы №43 үйдің қабырғасына орнатылды.
• Ресми сайты: https://sariyev.kz/

Дереккөздер

1. Көрнекті ақын Шөмішбай Сариев өмірден озды.
2. Барыс ордені
3. 15 сәуір. ҚАЗАҚПАРАТ КҮНТІЗБЕСІ: АТАУЛЫ КҮНДЕР, ОҚИҒАЛАР, ЕСІМДЕР. Тексерілді, 14 сәуір 2013.
4. «ХАЛЫҚТЫҢ СҮЙІКТІСІ» СЫЙЛЫҒЫНЫҢ ЛАУРЕАТЫ
5. https://kitapkhana.kz/486-sariev-shmshbay.html - Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған
6. https://www.kaznu.kz/kz/3/news/one/35092/ - ҚАЗҰУ-ДА АҚЫН ШӨМІШБАЙ САРИЕВКЕ АРНАЛҒАН КІТАПТЫҢ ТҰСАУКЕСЕРІ ӨТТІ
7. https://adebiportal.kz/kz/authors/view/1475 - Әдебиет порталы. Шөмішбай Сариев
8. https://tengrinews.kz/music/shomshbay-sariev-sozn-jazgan-gashyiktar-jyiryi-men-bozjorga-429033/ - Tengrinews: Шөмішбай Сариев сөзін жазған "Ғашықтар жыры" мен "Бозжорға" әндерінің шығу тарихы қандай?
9. "Туған жер әуендері". Шөмішбай Сариевтің шығармашылық кеші. 1984 ж. Алтын қор..
10. Шөмішбай Сариев атындағы зал.
11. Шөмішбай Сариев сөзін жазған "Ғашықтар жыры" мен "Бозжорға" әндерінің шығу тарихы қандай?.
12. Шөмішбай Сариев : ғибратты ғұмыр / Әл-Фараби атын. ҚазҰУ.
13. Алматыда Шөмішбай Сариев музей-бұрышы ашылды.
14. Алматыда ақын Шөмішбай Сариев тұрған үйге мемориалды тақта орнатылды.