Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Тайыр Молдағалиұлы Күлтелеев (1 шілде 1911 — 15 ақпан 1953) — көрнекті қазақ кеңес заңгері, Қазақстандағы заң ғылымы мен заң білімін ұйымдастырушылардың бірі, қазақ әдет-ғұрып құқығының ірі зерттеушісі.
| Тайыр Молдағалиұлы Күлтелеев | |||||
 | |||||
| Туған күні | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Туған жері | |||||
| Қайтыс болған күні | |||||
| Қайтыс болған жері | |||||
| Марапаттары мен сыйлықтары |
| ||||
Өмірбаяны
Патшалық Ресейде (қазіргі Володар ауданы) ауылында туған.
Еңбек жолын 9 жасында бастады. 1926-1930 жж. Астрахандағы орыс-қазақ мектеп-интернатының оқушысы бола отырып, бірінші сатылық мектепте, кейін жұмысшылар факультетінде оқыды. 1931 жылы БЛКЖО Марфин аудандық комитетінің жолдамасымен Сарытау қаласында заңгерлер курсынан өтіп, 1931-1932 жж. Төменгі Еділ өлкелік сотының қарамағындағы, Марфин аудандық халық сотында адвокат болып жұмыс істеді. 1932 жылы жіберіліп, оны 1935 жылы ойдағыдай бітірді. Үздік студент ретінде Ленинград заң институтының аспирантурасына (қазіргі ) жіберіліп, онда ол 1935-1938 жж оқыды. 1939 жылы желтоқсанда Т. М. Күлтелеев ЛЗИ Ғылыми кеңесінде «Қазақстандағы патриархалды-феодалдық қатынастардың қалдықтарымен күресудегі социалистік құқық» деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғап, қазақ құқығының кейбір мәселелеріне тоқталды. Ол кандидаттық диссертация қорғаған алғашқы қазақ заңгері болды, сол кезде ол 27 жаста еді.
Құқықтық тәрбие саласындағы ұйымдастырушылық қызметі
Сонымен бірге, Алматыда КСРО ХКК қаулысы мен Қазақ КСР ХКК 1938 жылғы 28 сәуірдегі өкіміне сәйкес Қазақстандағы заң профиліндегі тұңғыш жоғары оқу орны — Алматы мемлекеттік заң институты (қазіргі — Қазақ ұлттық университетінің заң факультеті) құрылды. Институттың ғылыми базасы елдің ең көне жоғары оқу орындарының бірі – Қазан университеті тарапынан жомарттықпен бөлінген заң факультетінің құнды кітапханасы болды. Мәскеу мен Ленинград институтқа көмекке жас ғалымдарды жіберді. Олардың ішінде Т.М.Күлтелеев те болды.
Еңбек жолын АМЗИ қылмыстық құқық кафедрасының доценті болып бастады. 1940 жылдың сәуір айынан бастап Т.М.Күлтелеев АМЗИ директоры болып тағайындалды.
1941 жылы 28 қарашада КСРО ХКК қаулысымен АМЗИ мен Алматыға эвакуацияланған Мәскеу заң институтының негізінде КСРО Әділет халық комиссариаты қарамағында тұңғыш мемлекеттік заң институты құрылды.
1942 жылы Т.М.Күлтелеев Кеңес Әскері қатарына шақырылып, 1942 жылы желтоқсанда нұсқаулы бұйрықпен әскерден қайтарылып, Қазақстан Компартиясы (б) Орталық Комитетінің лекторы болып тағайындалды. Онымен қатар қайтадан заң институты қылмыстық құқық кафедрасының доценті қызметін атқарды.
1943 жылдың қыркүйегінде АМЗИ қалпына келтірілуіне байланысты оның директоры болып қайтадан Т.М.Күлтелеев тағайындалды. Бұл қызметте 1946 жылдың қарашасына дейін жұмыс істеді.
1947-1948 жж. Қазақ КСР Жоғарғы Сотының мүшесі болды.
КСРО ҒА Қазақ филиалының Қазақ КСР Ғылым академиясына айналуымен (1946 ж.) Қазақстанда тұңғыш ғылыми-зерттеу заң мекемесі – Қазақ Ғылым академиясының заң секторы (кейіннен Философия және құқық институты, одан кейін ҚР ҰҒА Мемлекет және құқық институты болып өзгертілді) құрылды. Құқық секторының меңгерушісі, оның бірінші жетекшісі болып Т.М.Күлтелеев тағайындалды. Мұнда ол өмірінің соңына дейін жұмыс істеді. Т.М.Күлтелеев ғылыми-педагогикалық іс-әрекетін практикалық қызметпен ұштастырды. Республикалық әділет халық комиссариатында жұмыс істеп, Қазақ КСР Жоғарғы Сотының мүшесі болып сайланды.
1951 жылдың қазанынан 1953 жылдың ақпанына дейін заң секторындағы жұмысымен бірге КСРО Ғылым академиясының заң ғылымдарының докторы дәрежесіне жіберілді. 1952 жылдың аяғында Т. М. Күлтелеев докторлық диссертациясын аяқтады. Қорғау 1953 жылдың басына белгіленді. Бірақ 1953 жылы 15 ақпанда кандидаттық диссертациясын қорғап үлгермей, Т. М. Күлтелеев қайғылы қазаға ұшырады. Алматының Орталық зиратында жерленді.
Оның дарынды ұйымдастырушы, ұстаз, ғалым ретіндегі еңбегінің арқасында Қазақстанда заң білімі мен заң ғылымының негізі қаланды. Оның белсенді атсалысуымен республикада алғаш рет білікті заңгерлерді даярлау қолға алынды.
Тарихшылар үшін республикадағы ғылым мен білімнің дамуы туралы «Қазақ КСР-дегі заң ғылымы мен білімі және біздің міндеттеріміз» (1948), «Қазақстандағы заң ғылымдарының маңызды міндеттері» (1951), т.б. мақалалары құнды болып табылады.
Т.М.Құлтелеевтің белсенді жәрдемімен жемісті қызметін С.Я.Булатов, Л.В.Дюков және Ә.Е.Еренов бастады. Оның жетекшілігімен және оның қолдауымен С.З.Зиманов, М.Г.Масевич, У.Д.Құдайбергенов, А.А.Филимонова, М.А.Биндер, В.А.Ким және басқа да белгілі ғалымдар жұмыс істеді.
Ғылыми қызығушылықтары
Дереккөздер
- Қазақ Совет Энциклопедиясы.1975. Том 6
- Козловский ауылдық кеңесі. Аймақ тарихы (31 наурыз 2010). Тексерілді, 13 қыркүйек 2020.
- Қазақтың тұңғыш заңгер ғалымы - Тайыр Күлтелеевтің 100 жылдығына (17 ақпан 2011).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 13 қыркүйек 2020.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tajyr Moldagaliuly Kүlteleev 1 shilde 1911 15 akpan 1953 kornekti kazak kenes zangeri Қazakstandagy zan gylymy men zan bilimin ujymdastyrushylardyn biri kazak әdet guryp kukygynyn iri zertteushisi Tajyr Moldagaliuly KүlteleevTugan kүni1 shilde 1911 1911 07 01 Tugan zheria Volodar audany Astrahan oblysy Resej imperiyasyҚajtys bolgan kүni15 akpan 1953 1953 02 15 41 zhas Қajtys bolgan zheriMәskeu KSROMarapattary men syjlyktary1941 1945 zhzh Ұly Otan sogysyndagy kazhyrly enbegi үshin medaliӨmirbayanyPatshalyk Resejde kazirgi Volodar audany auylynda tugan Enbek zholyn 9 zhasynda bastady 1926 1930 zhzh Astrahandagy orys kazak mektep internatynyn okushysy bola otyryp birinshi satylyk mektepte kejin zhumysshylar fakultetinde okydy 1931 zhyly BLKZhO Marfin audandyk komitetinin zholdamasymen Sarytau kalasynda zangerler kursynan otip 1931 1932 zhzh Tomengi Edil olkelik sotynyn karamagyndagy Marfin audandyk halyk sotynda advokat bolyp zhumys istedi 1932 zhyly zhiberilip ony 1935 zhyly ojdagydaj bitirdi Үzdik student retinde Leningrad zan institutynyn aspiranturasyna kazirgi zhiberilip onda ol 1935 1938 zhzh okydy 1939 zhyly zheltoksanda T M Kүlteleev LZI Ғylymi kenesinde Қazakstandagy patriarhaldy feodaldyk katynastardyn kaldyktarymen kүresudegi socialistik kukyk degen takyrypta kandidattyk dissertaciyasyn korgap kazak kukygynyn kejbir mәselelerine toktaldy Ol kandidattyk dissertaciya korgagan algashky kazak zangeri boldy sol kezde ol 27 zhasta edi Қukyktyk tәrbie salasyndagy ujymdastyrushylyk kyzmetiSonymen birge Almatyda KSRO HKK kaulysy men Қazak KSR HKK 1938 zhylgy 28 sәuirdegi okimine sәjkes Қazakstandagy zan profilindegi tungysh zhogary oku orny Almaty memlekettik zan instituty kazirgi Қazak ulttyk universitetinin zan fakulteti kuryldy Instituttyn gylymi bazasy eldin en kone zhogary oku oryndarynyn biri Қazan universiteti tarapynan zhomarttykpen bolingen zan fakultetinin kundy kitaphanasy boldy Mәskeu men Leningrad institutka komekke zhas galymdardy zhiberdi Olardyn ishinde T M Kүlteleev te boldy Enbek zholyn AMZI kylmystyk kukyk kafedrasynyn docenti bolyp bastady 1940 zhyldyn sәuir ajynan bastap T M Kүlteleev AMZI direktory bolyp tagajyndaldy 1941 zhyly 28 karashada KSRO HKK kaulysymen AMZI men Almatyga evakuaciyalangan Mәskeu zan institutynyn negizinde KSRO Әdilet halyk komissariaty karamagynda tungysh memlekettik zan instituty kuryldy 1942 zhyly T M Kүlteleev Kenes Әskeri kataryna shakyrylyp 1942 zhyly zheltoksanda nuskauly bujrykpen әskerden kajtarylyp Қazakstan Kompartiyasy b Ortalyk Komitetinin lektory bolyp tagajyndaldy Onymen katar kajtadan zan instituty kylmystyk kukyk kafedrasynyn docenti kyzmetin atkardy 1943 zhyldyn kyrkүjeginde AMZI kalpyna keltiriluine bajlanysty onyn direktory bolyp kajtadan T M Kүlteleev tagajyndaldy Bul kyzmette 1946 zhyldyn karashasyna dejin zhumys istedi 1947 1948 zhzh Қazak KSR Zhogargy Sotynyn mүshesi boldy KSRO ҒA Қazak filialynyn Қazak KSR Ғylym akademiyasyna ajnaluymen 1946 zh Қazakstanda tungysh gylymi zertteu zan mekemesi Қazak Ғylym akademiyasynyn zan sektory kejinnen Filosofiya zhәne kukyk instituty odan kejin ҚR ҰҒA Memleket zhәne kukyk instituty bolyp ozgertildi kuryldy Қukyk sektorynyn mengerushisi onyn birinshi zhetekshisi bolyp T M Kүlteleev tagajyndaldy Munda ol omirinin sonyna dejin zhumys istedi T M Kүlteleev gylymi pedagogikalyk is әreketin praktikalyk kyzmetpen ushtastyrdy Respublikalyk әdilet halyk komissariatynda zhumys istep Қazak KSR Zhogargy Sotynyn mүshesi bolyp sajlandy 1951 zhyldyn kazanynan 1953 zhyldyn akpanyna dejin zan sektoryndagy zhumysymen birge KSRO Ғylym akademiyasynyn zan gylymdarynyn doktory dәrezhesine zhiberildi 1952 zhyldyn ayagynda T M Kүlteleev doktorlyk dissertaciyasyn ayaktady Қorgau 1953 zhyldyn basyna belgilendi Birak 1953 zhyly 15 akpanda kandidattyk dissertaciyasyn korgap үlgermej T M Kүlteleev kajgyly kazaga ushyrady Almatynyn Ortalyk ziratynda zherlendi Onyn daryndy ujymdastyrushy ustaz galym retindegi enbeginin arkasynda Қazakstanda zan bilimi men zan gylymynyn negizi kalandy Onyn belsendi atsalysuymen respublikada algash ret bilikti zangerlerdi dayarlau kolga alyndy Tarihshylar үshin respublikadagy gylym men bilimnin damuy turaly Қazak KSR degi zan gylymy men bilimi zhәne bizdin mindetterimiz 1948 Қazakstandagy zan gylymdarynyn manyzdy mindetteri 1951 t b makalalary kundy bolyp tabylady T M Қulteleevtin belsendi zhәrdemimen zhemisti kyzmetin S Ya Bulatov L V Dyukov zhәne Ә E Erenov bastady Onyn zhetekshiligimen zhәne onyn koldauymen S Z Zimanov M G Masevich U D Қudajbergenov A A Filimonova M A Binder V A Kim zhәne baska da belgili galymdar zhumys istedi Ғylymi kyzygushylyktaryDerekkozderҚazak Sovet Enciklopediyasy 1975 Tom 6 Kozlovskij auyldyk kenesi Ajmak tarihy 31 nauryz 2010 Tekserildi 13 kyrkүjek 2020 Қazaktyn tungysh zanger galymy Tajyr Kүlteleevtin 100 zhyldygyna 17 akpan 2011 kolzhetpejtin silteme Tekserildi 13 kyrkүjek 2020