Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Кеңгірбай Жігітекұлы (Кеңгірбай би) 1720-1723 жылдар шамасында туған. Бұл кезде тобықты елі "Ақтабан шұбырынды, Алкакөл сұлама" оқиғасына ұшырап әуелі қазақ даласының оңтүстігіне, кейіннен Қоқан хандығынан зорлық- зомбылық көрген олар батыс жаққа Ырғыз, Қаракеңгір, Торғай өзені бойына ауып коныстанған екен. жаңа туған баласынын атын Кеңгірбай койыпты.
Найман Еспенбет би,батырдың қол астында жұмыс жасаған.
Өзіміз білетіндей Еңлік сұлу Найманның атақты Матай руынан.
Кеңгірбай, жазушының кейіпкері. Тобықтының атақты биі, Әуезовтің «Еңлік-Кебек» пьесасындағы негізгі кейіпкерлердің бірі. Әсіресе осы Еңлік пен Кебек оқиғасына байланысты шешімімен әділетсіз би атағы қалған. Жазушы Абай туралы монографиясыңда: «Жиреншелер Абайдың айтқанын орындап, қыз басын босатарман болғанда, Сыбанның біреуі - «Жол осы ма еді, Кеңгірбай әруағы кайдасың!» деп ұрандап, әруақ шақырады. Осыған қайысқан Оразбай Кеңгірбай жолын бұзғысы келмей Абайға келгенде, ол: «Кеңгірбайдан ел әділдік көрген жок. Әйел үшін ол «Қара қабан атанған» деп, өз айтқанын істетеді. Мұрын қызына еркіндік әпереді. Ал Оразбай мен Жиренше: «Абай асқан екен, Кеңгірбай жолын бұзумен тұрмай «қабан» деп тілін тигізді. Енді біз бұдан кеттік, жауластық» деп, өзді-өзі серттесіп алады» деп, Кеңгірбай болмысынан хабардар етеді (№ 193-папка, 8-бет). Дәл осыны «Абай жолы» эпопеясында «Салиқа кыз дауы» оқиғасымен байланыстырып көрсетеді. Әкесінің сәлемін алып барған Абайға айтқан Байдалының: «Ендеше, жаттан айтсам, сырттан айтқан болады. Саған айтсам әкеңнің өз көзіне айтқаным. «Татуластық, табыстық деп кеше тамам Арғынның тобында. Сол татуласқан сиқым осы ма? Тәтті күнде тағы артыма қалжуыр байлайтын болса, анадағы араздықтан мұның несі озды? Не жаздым, сенің әкеңе осы мен! Жігітек! Атаң Ырғызбайға атам Кеңгірбай оң батасын беріп би сайлап еді. Өз бапасы, өз туысы жоқ емес еді ғой сонда» («Абай жолы», «Шытырманда» тарауы) деген сөздерінен Кеңгірбай бітімі де, араздық себептері де ашыла түседі.
Кеңгірбай би - Орта жүздегі, Арғын тайпасының, Тобықты руынан шыққан би. Жігітектің баласы. XVIII ғасырда өмір сүрген.
Өмірі
Қазіргі Семей облысы Абай ауданындағы Шыңғыстауды мекендеген. Найман Еспенбет бидің үкімін қолдап, 1780 жылдар шамасы Еңлік пен Кебекті ұстап беріп, өлтірткендітен әділетсіз би деген атпен қалады. Кеңгірбай би қарамағындағы халықты қатал ұстаған қатыгез, үлкен жер көлемі бар бай болды. Бейіті Жидебай қорығының бойында.
Шәкәрім Құдайбердіұлының шежіресінде Кеңгірбай бидің ататегі былай таратылған: Арғын - Қотан - Тобықты - Рыспетек - Мұсабай - Сүйірбас - Сары - Кішік. Сол Кішіктен Олжай, одан Айдос, Қайдос, Жігітек аталары, Жігітектің бәйбішесінен Кеңгірбай туған. Кеңгірбайдың бұл ата-бабалары өз тұсында елін, жерін ішкі-тысқы басқыншы жаудан қорғап келген батыр, бай, сұлтан болған. Кеңгірбай да сол аталарының жолымен Тобықты руына би, сұлтан болған. Кеңірбайга ел билігі тиген кезде Тобықты Шыңғыстауға орнығып, тұрақтаған кезі екен. Қатал да адуынды Кеңгірбай би Найман, Матай, Керей, Уақ руларын бірте-бірте ығыстырып, Тобықты елінің жерін кеңейткен. Сөйтіп, бұрын әртарапта басы бір жерге бірікпей бытырап келген Тобықты жұрты терезесі тең іргелі елге айналған.
Кеңгірбай би шекаралас орыс патшалыгына тәуелді болмауды көздеген. Өзінің бұрынғы ата-баба дөстүрін, салт-санасын мықтап сақтауға бел байлаған. Сол үшін де ол Ресей шолғыншы, басқыншыларына карсы үздіксіз күрес жүргізіп отырған. Бір қақтығыс кезінде орыс әскерлерін Шыңғыс тауынан асыра куған Кеңгірбай қолы Көкен тауының шатқалына жетіп тыныс алады. Сол бір сәтті пайдалана қойған орыстың жалдамалы жансыздары көпес, шонжар ұлықтары қапылыста Кеңгірбай биді қолға түсіріп, тұтқындайды. Екі қолын артына байлап, сақалын кесіп алады. Өзін көк арбаға таңып, губерниялық түрмеге апарып қамайды.
Бір деректе бұл оқиға былай әңгіме етілген: ...Сібір губернаторы Семей аязы арқылы ауыр халдегі көшіп-ауып келген аз елдерге бұйрықтарын бере бастайды: "Патшаөкіметіне бодан болдындар. Енді мұнан былай 100 жылқыдан 3 бас, 100 сиырдан 5 бас, 100 қойдан 10 қой салық төлейсіндер" - деп. Бұл бұйрықты Кеңгірбай би айтқан мерзімінде орындамай, кешіктірген екен. Сонан Семей оязы жасақ-жендеттермен Потапов деген офицерді бастык етіп "Кеңгірбайды айдап әкел" деп жібереді. Потапов Кабекеңе келіп: "Губернатордың жарлығын орындамайсың", - деп, Кеңгірбай биді арбаға тіркеп, екі шақырымдай жерге айдап келе жатқанда, Көбей би, Кенбай, Бектас үшеуі "Қоштасып қалайық" деп, алдарынан шығыпты. Қабекең келе жаткан Көбейлерді көріп оң қолын көтеріп, Потаповқа өтінген: "Ана адамдармен қош айтысып сөйлесейін, рүқсат етіңіз" - деп. Потапов арба жанында келе жаткан тілмаш татар жігітке: "Мына Қарақабан ана адамдармен не сөйлесер екен, жөндеп маған аударып бер", - депті Кеңгірекең рұқсат алып, тоқтап тұрғандарға айтқаны "Айдап келеді ақ найзалы, Акылымнан таппадым еш пайданы. Тілеуімнің әйелі екібақат, ұл туса, атын қойыңдар Ер Байдалы. Калған жағдайды оязга барғанда көре жатармын. Елге ие болыңдар, Аллаға барлығыңды тапсырдым", - депті.
Сонда Потапов жанындағы тілмашына: "Мына Қаракабан не айтты, соны толық аудар", - депті. Татар жігіті Кеңірбай биге жаны ашып, өзгертіп аударыпты: "Бұл кісі Семейге барғанда оязға мені жазықсыз сақалымды күзеді, қолымды байлап, жаяу айдады, жанымды қинады деп айтамын. Қатты зорлық жасады деймін", - депті. Потапов Қабекеңнің айтары дұрыс-ау дегендей ойға түсіп, корыққанынан: "Пусть тогда со мной рядом на тележку садится", - деп, жанына Кеңгірбай биді отырғызып алыпты.
Семейге келген соң, Потапов Кеңгірбай биді оязға кіргізіп: "Сіздің тапсырмаңызды орындап, алып келдім" дейді. Ояз: "Сен, казак, не себепті патша жарлығын орындамайсың?", - деп каһарланыпты. Кеңгірбай би: "Губернатор тақсыр, бұйрыкты орындау қазіргі жағдайда өте қиын. Еліміз көшіп әлі орныққан жоқпыз. Қоныс іздеп вуреленудеміз. Бұрынғы көне дәуірдегі ата-бабаларымыз қоныстаған жерімізге басқа елдер келіп, орнығып алыпты. Біздер көп заман бойы Ислам дінін қабылдаймыз. Ол дінді ауыстыра алмаймыз. Әскер де бере алмаймыз, өйткені жоңғар-қалмақтармен көп жыл соғыса- соғыса халкымыздың саны азайды. Сіздер бұл жағдайды толық түсініңіздер. Мал салығы да көп. Міне, халқымыз осындай халде болып тұр", - депті.
Көп ұзамай өзінің шешендік, алғырлығы, тапқыр, айласы арқасында Кеңгірбай би бұл түтқыннан да босанып еліне келеді. Бидің абырой атағы бұрынғыдан да арта береді. Тобықты халқы бұрынғыдан да оның төңірегіне топтала түседі. Енді көршілес рулы елдер онымен ынтымақтаса, бірлесе отырып сыртқы жауларға қарсы күреске жұмыла бастайды. Сол тұста өткен талай-талай айтыс, тартыс, күрес кезіндегі Кеңгірбай бидің алғырлық айла, тәсілдері, кесімді билік сөздері қалың бұқараның діттеген ойынан шығып отырады.
Кеңгірбай би қартайған шағында өзінің сенімді шәкірт інісі Өскенбайға (1778-1850) билікті береді. Бұл кезде ұлы Абайдың арғы атасы Өскенбай 27-28 жастардағы старшын екен. Кеңгірбай би 1808 жылдың күзінде 87-ге қараған жасында дүниеден өтеді.
Арғынның Бура деген елінде бірнеше жылдан бері бір барымта дауы шешімін таппай жүреді. Бура елінің басты адамдары сол дауға билік айтуға Қаракесек биі Тіленшіге жүгінеді. Буралар Тобықты адамдарынан көрген зорлығын айтып Тіленшіні қайрап салады. Мұны Тобықты биі Кеңгірбай сезеді. Осыдан екі би қырғикабақ боп жүреді екен. Тіленші Тобықтыларға тыйым сала береді. Оны Кеңгірбай тыңдамайды. Бір жолы екі арада қақтығыс болып, Бура жағынан бір адам өледі. Енді бұрынғы барымта дауына құн дауы кеп жалғасады. Сол екі дауды шешу үшін Тіленші би екі жүздей адаммен атқа қонады. Тобықтының кариялары асып-сасып Кеңгірбайға барады. Кеңгірбай оларға:
-Саспаңдар, бір мәнісі болар, - дейді.
-Тіленшінің алдынан шықпайсыз ба? - дейді ауыл адамдары. Сонда Кеңгірбай:
-Мен үлкен басымды иіп, олардың алдынан шықпаймын. Әлгі бір өлеңші неме бар емес пе еді. Соны шақырыңдаршы? - дейді. Біреуі барып он алты жасар Алтыбай ақынды ертіп келеді. Кеңгірбай оған:
-Бір атқа міндағы Тіленшінің алдынан шық! - дейді. Алтыбай бала Тіленшінің алдынан шығып, сөлем берсе, олар сөлемін алмайды. Тіленші:
-Мына бір тайға мінген кімнің баласы? - деп, оны адам екен демейді. Сонда Алтыбай бала:
- Мен Алтыбай бала өлеңші,
Сіз Бекболатұлы Тіленші.
Ата тегің жақсы еді-ау,
Ата тегің болмаса,
Ел бүлдірген өренші.
Алдыңа келгенде,
Әділдіктен бұзылдың.
Ата-анасы біз бе едік.
Терісінен соққан кызылдың?
Сен бұл барғаннан барарсың,
Бес-алты тай аларсың.
Елге бүлік саларсың.
Адалыңды арам кып,
Бір пәлеге қаларсың.
Ұры кетер түн асып,
Ак бұлды ад ал кұн кетер.
Барымтаға үласып.
Талассаң талас жаркыным,
Өзіңді-өзің таларсың.
- депті.
Тіленші ойланып қалады. Бұл баланы Кеңгірбай әдейі жіберіп отырғанын сезеді ол. Үлкен-кіші бәрі ақыл қосады: "Бұл барғаннан барарсың, бес-алты тай аларсың, елге бүлік саларсың. Құн дауы барымтаға ұласып, екі ел өшігіп кетер. Өзінді-өзің таларсың" деп Кеңгірбай би түп атамыз Арғынды айтқызып отырғой. Кой, райымыздан кайтайық. Барып, іс мәнісін айтайық, Кеңгірбайдың өзі не дер екен? - деп Тіленшілер аттан түседі Тобықтылар оларды сыйлап күтеді. Дау шешіміне жақындағанда өзінің ақ ордасында отырған Кеңгірбай би тағы да әлігі Алтыбай баланы шақырып алып:
-Бар, Тіленшіге сөлем айт, мына алтын жүзігімді алсын да, сөзді көп созбай тынсын, - деп жұмсайды. Алтыбай акын алтын жүзікті өкеп Тіленшіге береді. Сонда Тіленші:
-Би ағамыздың мұнысы: "Адамы өлген Бура елі Тобыктыдан бір қыз алсын да, құда-жекжат боп төс кағыстырсын. Ал, барымта дауы өзінен-өзі шешіле жатар", - дегені ғой.
Біз көндік, бітім осылай болсын деп, бұл дауды қорытыпты. Екі ел сонымен құйрық-бауыр жесіп, алыс-беріс салтын жасап құда-жекжат боп татуласып тарасыпты. Кеңгірбай би 1815 жылы қайтыс болған. Ел-жұрты жоқтау айтып аза тұтқан. Ол жоқтау "Боздақ" жинағында жарияланған: Кеңгірбай Жігітекүлына арналған жоқтаудың авторы белгісіз. Кейбір тіл оралымдарына Карағанда, бәйбішесі шығарған деп жоруға болады. Жоқтау В. В. Радловтан алынды. Кеңгірбай туралы мынадай қысқа мөліметтер айтылған. "Ақын Абайдың бесінші атасы Айдос пен Кеңгірбай бір туысады. Кеңгірбайдың бейіті Шыңғыстың бауырында, Қарауыл өзенінің жайламасында Ши деген жерде, жол аузында. Ел қонысынан ауып жүргенде Ұлытаудың Алаша хан, Жошы хан бейіттері (күмбездер) тұрған бойындатуыпты, атын сонымен Кеңгірбай қойған. 1730 жыл шамасында туған. Абылай ханнан 34 жыл кейін өлген. Демек, Кеңгірбайдың өлген жылы 1815 жыл деп білеміз. Абылай хан 1711 жылы туылып, 1781 жылы дүние салған:
Алты атасы бай өткен,
Алты атанға жүк артқан.
Жеті атасы бай өткен,
Үйде сұңқар түлеткен,
Киядан сұңқар тілеткен,
Алтайы кызыл түлкі алған.
Қиядан барып теке атқан,
Паршаны бөздей жырттырған,
Жібекті жүндей түттірген,
Қонақ келсе қон деген,
Қой семізін сой деген,
Тойға қазан астырған,
Жақсылыққа көзін жеткізген.
Шылаушын салып ат мінген,
Шыңыраудан алып су ішкен,
Шынжырлы қауға тақтырған.
Кайыңнан астау шаптырған,
Каптаган жылқы шаптырған,
Айдалаға айдаткан,
Тұлымдыға байлатқан,
Қалмақтан жылқы қудырған,
Құлынын жолда тудырган,
Жамбасынан отырған,
Санама жұлдыз батырған.
Бес тақа паршадан киген,
Жеті рудан қол жиған,
Әуелі Кұдай қалағай,
Асылы нұрдан жаралған,
Аксұңкардай түлеген.
Тояты әбден қанған соң,
Алыстан дұшпан аттанса,
Кар, жаңбырдай бораған.
Жақыннан дұшпан аттанса,
Қарт бурадай жараған.
Барғанда төре таныған,
Қайтнанша қара қамаған!
Қарасы мен төресі
Қамап ақыл сұраган,
Айдының Алатаудай бар еді,
Қайратың Қаратаудай бар еді.
Қарып пенен касірге,
Сауып тұрған бие еді.
Жетім мен жесірдің
Айттырмай мұңын біледі
Толарсактан кан келсе,
Қажымай оран күледі.
Дереккөздер
- Мұхтар Әуезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011 жыл. ISBN 978-601-282-175-8
- Қазақ Совет Энциклопедиясы, Алматы, 1974ж., 5 том
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kengirbaj Zhigitekuly Kengirbaj bi 1720 1723 zhyldar shamasynda tugan Bul kezde tobykty eli Aktaban shubyryndy Alkakol sulama okigasyna ushyrap әueli kazak dalasynyn ontүstigine kejinnen Қokan handygynan zorlyk zombylyk korgen olar batys zhakka Yrgyz Қarakengir Torgaj ozeni bojyna auyp konystangan eken zhana tugan balasynyn atyn Kengirbaj kojypty Najman Espenbet bi batyrdyn kol astynda zhumys zhasagan Өzimiz biletindej Enlik sulu Najmannyn atakty Mataj ruynan Kengirbaj zhazushynyn kejipkeri Tobyktynyn atakty bii Әuezovtin Enlik Kebek pesasyndagy negizgi kejipkerlerdin biri Әsirese osy Enlik pen Kebek okigasyna bajlanysty sheshimimen әdiletsiz bi atagy kalgan Zhazushy Abaj turaly monografiyasynda Zhirensheler Abajdyn ajtkanyn oryndap kyz basyn bosatarman bolganda Sybannyn bireui Zhol osy ma edi Kengirbaj әruagy kajdasyn dep urandap әruak shakyrady Osygan kajyskan Orazbaj Kengirbaj zholyn buzgysy kelmej Abajga kelgende ol Kengirbajdan el әdildik korgen zhok Әjel үshin ol Қara kaban atangan dep oz ajtkanyn istetedi Muryn kyzyna erkindik әperedi Al Orazbaj men Zhirenshe Abaj askan eken Kengirbaj zholyn buzumen turmaj kaban dep tilin tigizdi Endi biz budan kettik zhaulastyk dep ozdi ozi serttesip alady dep Kengirbaj bolmysynan habardar etedi 193 papka 8 bet Dәl osyny Abaj zholy epopeyasynda Salika kyz dauy okigasymen bajlanystyryp korsetedi Әkesinin sәlemin alyp bargan Abajga ajtkan Bajdalynyn Endeshe zhattan ajtsam syrttan ajtkan bolady Sagan ajtsam әkennin oz kozine ajtkanym Tatulastyk tabystyk dep keshe tamam Argynnyn tobynda Sol tatulaskan sikym osy ma Tәtti kүnde tagy artyma kalzhuyr bajlajtyn bolsa anadagy arazdyktan munyn nesi ozdy Ne zhazdym senin әkene osy men Zhigitek Atan Yrgyzbajga atam Kengirbaj on batasyn berip bi sajlap edi Өz bapasy oz tuysy zhok emes edi goj sonda Abaj zholy Shytyrmanda tarauy degen sozderinen Kengirbaj bitimi de arazdyk sebepteri de ashyla tүsedi Kengirbaj bi Orta zhүzdegi Argyn tajpasynyn Tobykty ruynan shykkan bi Zhigitektin balasy XVIII gasyrda omir sүrgen ӨmiriҚazirgi Semej oblysy Abaj audanyndagy Shyngystaudy mekendegen Najman Espenbet bidin үkimin koldap 1780 zhyldar shamasy Enlik pen Kebekti ustap berip oltirtkenditen әdiletsiz bi degen atpen kalady Kengirbaj bi karamagyndagy halykty katal ustagan katygez үlken zher kolemi bar baj boldy Bejiti Zhidebaj korygynyn bojynda Shәkәrim Қudajberdiulynyn shezhiresinde Kengirbaj bidin atategi bylaj taratylgan Argyn Қotan Tobykty Ryspetek Musabaj Sүjirbas Sary Kishik Sol Kishikten Olzhaj odan Ajdos Қajdos Zhigitek atalary Zhigitektin bәjbishesinen Kengirbaj tugan Kengirbajdyn bul ata babalary oz tusynda elin zherin ishki tysky baskynshy zhaudan korgap kelgen batyr baj sultan bolgan Kengirbaj da sol atalarynyn zholymen Tobykty ruyna bi sultan bolgan Kenirbajga el biligi tigen kezde Tobykty Shyngystauga ornygyp turaktagan kezi eken Қatal da aduyndy Kengirbaj bi Najman Mataj Kerej Uak rularyn birte birte ygystyryp Tobykty elinin zherin kenejtken Sojtip buryn әrtarapta basy bir zherge birikpej bytyrap kelgen Tobykty zhurty terezesi ten irgeli elge ajnalgan Kengirbaj bi shekaralas orys patshalygyna tәueldi bolmaudy kozdegen Өzinin buryngy ata baba dostүrin salt sanasyn myktap saktauga bel bajlagan Sol үshin de ol Resej sholgynshy baskynshylaryna karsy үzdiksiz kүres zhүrgizip otyrgan Bir kaktygys kezinde orys әskerlerin Shyngys tauynan asyra kugan Kengirbaj koly Koken tauynyn shatkalyna zhetip tynys alady Sol bir sәtti pajdalana kojgan orystyn zhaldamaly zhansyzdary kopes shonzhar ulyktary kapylysta Kengirbaj bidi kolga tүsirip tutkyndajdy Eki kolyn artyna bajlap sakalyn kesip alady Өzin kok arbaga tanyp guberniyalyk tүrmege aparyp kamajdy Bir derekte bul okiga bylaj әngime etilgen Sibir gubernatory Semej ayazy arkyly auyr haldegi koship auyp kelgen az elderge bujryktaryn bere bastajdy Patshaokimetine bodan boldyndar Endi munan bylaj 100 zhylkydan 3 bas 100 siyrdan 5 bas 100 kojdan 10 koj salyk tolejsinder dep Bul bujrykty Kengirbaj bi ajtkan merziminde oryndamaj keshiktirgen eken Sonan Semej oyazy zhasak zhendettermen Potapov degen oficerdi bastyk etip Kengirbajdy ajdap әkel dep zhiberedi Potapov Kabekene kelip Gubernatordyn zharlygyn oryndamajsyn dep Kengirbaj bidi arbaga tirkep eki shakyrymdaj zherge ajdap kele zhatkanda Kobej bi Kenbaj Bektas үsheui Қoshtasyp kalajyk dep aldarynan shygypty Қabeken kele zhatkan Kobejlerdi korip on kolyn koterip Potapovka otingen Ana adamdarmen kosh ajtysyp sojlesejin rүksat etiniz dep Potapov arba zhanynda kele zhatkan tilmash tatar zhigitke Myna Қarakaban ana adamdarmen ne sojleser eken zhondep magan audaryp ber depti Kengireken ruksat alyp toktap turgandarga ajtkany Ajdap keledi ak najzaly Akylymnan tappadym esh pajdany Tileuimnin әjeli ekibakat ul tusa atyn kojyndar Er Bajdaly Kalgan zhagdajdy oyazga barganda kore zhatarmyn Elge ie bolyndar Allaga barlygyndy tapsyrdym depti Sonda Potapov zhanyndagy tilmashyna Myna Қarakaban ne ajtty sony tolyk audar depti Tatar zhigiti Kenirbaj bige zhany ashyp ozgertip audarypty Bul kisi Semejge barganda oyazga meni zhazyksyz sakalymdy kүzedi kolymdy bajlap zhayau ajdady zhanymdy kinady dep ajtamyn Қatty zorlyk zhasady dejmin depti Potapov Қabekennin ajtary durys au degendej ojga tүsip korykkanynan Pust togda so mnoj ryadom na telezhku saditsya dep zhanyna Kengirbaj bidi otyrgyzyp alypty Semejge kelgen son Potapov Kengirbaj bidi oyazga kirgizip Sizdin tapsyrmanyzdy oryndap alyp keldim dejdi Oyaz Sen kazak ne sebepti patsha zharlygyn oryndamajsyn dep kaһarlanypty Kengirbaj bi Gubernator taksyr bujrykty oryndau kazirgi zhagdajda ote kiyn Elimiz koship әli ornykkan zhokpyz Қonys izdep vurelenudemiz Buryngy kone dәuirdegi ata babalarymyz konystagan zherimizge baska elder kelip ornygyp alypty Bizder kop zaman bojy Islam dinin kabyldajmyz Ol dindi auystyra almajmyz Әsker de bere almajmyz ojtkeni zhongar kalmaktarmen kop zhyl sogysa sogysa halkymyzdyn sany azajdy Sizder bul zhagdajdy tolyk tүsininizder Mal salygy da kop Mine halkymyz osyndaj halde bolyp tur depti Kop uzamaj ozinin sheshendik algyrlygy tapkyr ajlasy arkasynda Kengirbaj bi bul tүtkynnan da bosanyp eline keledi Bidin abyroj atagy buryngydan da arta beredi Tobykty halky buryngydan da onyn toniregine toptala tүsedi Endi korshiles ruly elder onymen yntymaktasa birlese otyryp syrtky zhaularga karsy kүreske zhumyla bastajdy Sol tusta otken talaj talaj ajtys tartys kүres kezindegi Kengirbaj bidin algyrlyk ajla tәsilderi kesimdi bilik sozderi kalyn bukaranyn dittegen ojynan shygyp otyrady Kengirbaj bi kartajgan shagynda ozinin senimdi shәkirt inisi Өskenbajga 1778 1850 bilikti beredi Bul kezde uly Abajdyn argy atasy Өskenbaj 27 28 zhastardagy starshyn eken Kengirbaj bi 1808 zhyldyn kүzinde 87 ge karagan zhasynda dүnieden otedi Argynnyn Bura degen elinde birneshe zhyldan beri bir barymta dauy sheshimin tappaj zhүredi Bura elinin basty adamdary sol dauga bilik ajtuga Қarakesek bii Tilenshige zhүginedi Buralar Tobykty adamdarynan korgen zorlygyn ajtyp Tilenshini kajrap salady Muny Tobykty bii Kengirbaj sezedi Osydan eki bi kyrgikabak bop zhүredi eken Tilenshi Tobyktylarga tyjym sala beredi Ony Kengirbaj tyndamajdy Bir zholy eki arada kaktygys bolyp Bura zhagynan bir adam oledi Endi buryngy barymta dauyna kun dauy kep zhalgasady Sol eki daudy sheshu үshin Tilenshi bi eki zhүzdej adammen atka konady Tobyktynyn kariyalary asyp sasyp Kengirbajga barady Kengirbaj olarga Saspandar bir mәnisi bolar dejdi Tilenshinin aldynan shykpajsyz ba dejdi auyl adamdary Sonda Kengirbaj Men үlken basymdy iip olardyn aldynan shykpajmyn Әlgi bir olenshi neme bar emes pe edi Sony shakyryndarshy dejdi Bireui baryp on alty zhasar Altybaj akyndy ertip keledi Kengirbaj ogan Bir atka mindagy Tilenshinin aldynan shyk dejdi Altybaj bala Tilenshinin aldynan shygyp solem berse olar solemin almajdy Tilenshi Myna bir tajga mingen kimnin balasy dep ony adam eken demejdi Sonda Altybaj bala Men Altybaj bala olenshi Siz Bekbolatuly Tilenshi Ata tegin zhaksy edi au Ata tegin bolmasa El bүldirgen orenshi Aldyna kelgende Әdildikten buzyldyn Ata anasy biz be edik Terisinen sokkan kyzyldyn Sen bul bargannan bararsyn Bes alty taj alarsyn Elge bүlik salarsyn Adalyndy aram kyp Bir pәlege kalarsyn Ұry keter tүn asyp Ak buldy ad al kun keter Barymtaga үlasyp Talassan talas zharkynym Өzindi ozin talarsyn depti Tilenshi ojlanyp kalady Bul balany Kengirbaj әdeji zhiberip otyrganyn sezedi ol Үlken kishi bәri akyl kosady Bul bargannan bararsyn bes alty taj alarsyn elge bүlik salarsyn Қun dauy barymtaga ulasyp eki el oshigip keter Өzindi ozin talarsyn dep Kengirbaj bi tүp atamyz Argyndy ajtkyzyp otyrgoj Koj rajymyzdan kajtajyk Baryp is mәnisin ajtajyk Kengirbajdyn ozi ne der eken dep Tilenshiler attan tүsedi Tobyktylar olardy syjlap kүtedi Dau sheshimine zhakyndaganda ozinin ak ordasynda otyrgan Kengirbaj bi tagy da әligi Altybaj balany shakyryp alyp Bar Tilenshige solem ajt myna altyn zhүzigimdi alsyn da sozdi kop sozbaj tynsyn dep zhumsajdy Altybaj akyn altyn zhүzikti okep Tilenshige beredi Sonda Tilenshi Bi agamyzdyn munysy Adamy olgen Bura eli Tobyktydan bir kyz alsyn da kuda zhekzhat bop tos kagystyrsyn Al barymta dauy ozinen ozi sheshile zhatar degeni goj Biz kondik bitim osylaj bolsyn dep bul daudy korytypty Eki el sonymen kujryk bauyr zhesip alys beris saltyn zhasap kuda zhekzhat bop tatulasyp tarasypty Kengirbaj bi 1815 zhyly kajtys bolgan El zhurty zhoktau ajtyp aza tutkan Ol zhoktau Bozdak zhinagynda zhariyalangan Kengirbaj Zhigitekүlyna arnalgan zhoktaudyn avtory belgisiz Kejbir til oralymdaryna Karaganda bәjbishesi shygargan dep zhoruga bolady Zhoktau V V Radlovtan alyndy Kengirbaj turaly mynadaj kyska molimetter ajtylgan Akyn Abajdyn besinshi atasy Ajdos pen Kengirbaj bir tuysady Kengirbajdyn bejiti Shyngystyn bauyrynda Қarauyl ozeninin zhajlamasynda Shi degen zherde zhol auzynda El konysynan auyp zhүrgende Ұlytaudyn Alasha han Zhoshy han bejitteri kүmbezder turgan bojyndatuypty atyn sonymen Kengirbaj kojgan 1730 zhyl shamasynda tugan Abylaj hannan 34 zhyl kejin olgen Demek Kengirbajdyn olgen zhyly 1815 zhyl dep bilemiz Abylaj han 1711 zhyly tuylyp 1781 zhyly dүnie salgan Alty atasy baj otken Alty atanga zhүk artkan Zheti atasy baj otken Үjde sunkar tүletken Kiyadan sunkar tiletken Altajy kyzyl tүlki algan Қiyadan baryp teke atkan Parshany bozdej zhyrttyrgan Zhibekti zhүndej tүttirgen Қonak kelse kon degen Қoj semizin soj degen Tojga kazan astyrgan Zhaksylykka kozin zhetkizgen Shylaushyn salyp at mingen Shynyraudan alyp su ishken Shynzhyrly kauga taktyrgan Kajynnan astau shaptyrgan Kaptagan zhylky shaptyrgan Ajdalaga ajdatkan Tulymdyga bajlatkan Қalmaktan zhylky kudyrgan Қulynyn zholda tudyrgan Zhambasynan otyrgan Sanama zhuldyz batyrgan Bes taka parshadan kigen Zheti rudan kol zhigan Әueli Kudaj kalagaj Asyly nurdan zharalgan Aksunkardaj tүlegen Toyaty әbden kangan son Alystan dushpan attansa Kar zhanbyrdaj boragan Zhakynnan dushpan attansa Қart buradaj zharagan Barganda tore tanygan Қajtnansha kara kamagan Қarasy men toresi Қamap akyl suragan Ajdynyn Alataudaj bar edi Қajratyn Қarataudaj bar edi Қaryp penen kasirge Sauyp turgan bie edi Zhetim men zhesirdin Ajttyrmaj munyn biledi Tolarsaktan kan kelse Қazhymaj oran kүledi DerekkozderMuhtar Әuezov enciklopediyasy Almaty Atamura baspasy 2011 zhyl ISBN 978 601 282 175 8 Қazak Sovet Enciklopediyasy Almaty 1974zh 5 tomBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz