Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Алаш хан — қазақ халқының XVI ғ. билік құрған билеушісі ретінде көрсетіледі. Шын есімі - Орыс хан. Көк түрік халықтарында құрметті хандардың есімімен өздерін атау дәстүрі бар. Мысалға, Өзбек хан, Ноғай аттарымен аталған өзбек, ноғай халықтары. Қазақтарда Орыс ханның құрметіне өздерін алаш халқы деп атаған. Ал қазақ атауын Керей мен Жәнібек қазақтық (өз билеушісінен кетіп еркін өмір сүру) жасағаннан кейін көрші халықтар берген.
Ғалымдар ортасында Алаша ханның шығу тегі жайлы жайлы бірнеше пікір қалыптасқан. Радик Темірғалиевтің пікірінше Алаш хан деп Керей мен Жәнібек хандардың арғы атасы Орыс ханды атаған. И.В. Ерофеева Алаша ханды қазақтың атақты билеушісі Хақназар ханмен байланыстырады. Ол Алаша ханға қатысты деректерді 3 үлкен топқа бөлген. Бірінші топқа шынайы тарихи оқиғаларға жақын деректерді, екіншісіне - тарихи оқиғалармен қатар ұштасқан аңыздарды, ал үшіншісіне, негізінен, мифологияға қатысты мәліметтерді жатқызған.
Жалпы шолу
Жиналған деректерді топтастыру
| № | Дереккөз | Уақыты | Жазып алған жері | Ескертпе |
|---|---|---|---|---|
| 1. | Шангин И.П. Дневные записки в Канцелярию Колывано- Воскресенского горного начальства о путешествии по киргиз-кайсацкой степи. Барнаул, 2003. С. 67–70 | 1816 ж. мамыры | Солтүстік Қазақстан (Зеренді өзенінің маңайы) | шекаралық аудармашы Крайкин арғын руынан жазып алған |
| 2. | Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей. Изд. 3-е. Алматы, 2009. С. 147 (Предание пятое) | 1820-1822 жж. | Жайық өзенінің орта және төменгі ағысы | жетіру және байұлы руларының өкілдерінен жазып алынды |
| 3. | Казанцев И. Описание киргиз-кайсак. СПб., 1867. С. 1–4 | 1850 ж. | Солтүстік-батыс Қазақстан және Бөкей Ордасы | М. Н. Житниковтың жолаушы күнделігінен алынған |
| 4. | Янушкевич А. Дневники и письма из путешествия по казахским степям / Пер. с польского Ф.Стекловой. Алма-Ата, 1966. С. 174–176 | 1846 ж. 10 тамызы | Шығыс Қазақстан (Шыңғыстау) | арғын-тобықты руының старшыны Құнанбай Өскенбайұлының сөзінен жазып алынған |
| 5. | Валиханов Ч.Ч. Киргизское родословие // Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Изд. 2-е. Т. 2. Алма-Ата, 1985. С. 158–159 | 1856 - 1857 жж. | Солтүстік, Орталық және Оңтүстік-шығыс Қазақстан | қазақтар арасында кең тараған "ортақ аңыз" |
| 6. | Красовский Н.И. Область сибирских киргизов. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. СПб., 1868. Ч. 1. С. 331 | 1860 жж. | Солтүстік және Орталық Қазақстан (Атбасар, Ақмола, Көкшетау округтері) | найман-бағаналы, тама және жетіру руларынан жазып алынған |
| 7. | Алексеев К. Предание о происхождении киргиз-кайсаков // Оренбургский листок. 1894. № 8 | 1871 ж. дейін | Батыс Қазақстан (Торғай немесе Орал облысы) | Біршімбай есімді жағалбайлы руының өкілінен жазып лаынған |
| 8. | Потанин Г.Н. Аласа-хан // ИКРИ-7, 2006. С. 221 | 1876 - 1877 жж. | Шығыс Қазақстан | керей-шұбарайғыр руынан жазып алынған |
| 9. | Потанин Г.Н. Алаша-хан // ИКРИ-7, 2006. С. 248, 264–265 | 1880 ж. | Солт.стік-шығыс Қазақстан (Баянауыл округі) | арғын немесе найман руынан жазып алынған |
| 10. | Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сырдарьинской области. Юридический быт. Изд. 2-е. М., 2011. С. 16 | 1886 ж. | Оңтүстік Қазақстан (Сырдария облысы, Шымкент уезді) | Ұлы жүздің биі Сұлтан Қанаевтың сөздерінен жазып алынған |
| 11. | Абдурахманов А. Сказание о происхождении киргизов // «Киргизская степная газета». Литературные образцы. / Сост. У.Субханбердина. Алма-Ата, 1990. С. 33 | 1894 ж. дейін | - | - |
| 12. | Бекметов. Предание о происхождении киргиз // «Киргизская степная газета». Литературные образцы / Сост. У.Субханбердина. Алма-Ата, 1989. С. 541–543 | 1894 ж. дейін | - | - |
| 13. | Альджанов О. Предания об Алаша-хане и его сыне Джочи-хане [Предание 1] // Әлжанов О. Шығармалар,Қосымшалар. Алматы, 2004. С. 123–124 | 1897 ж. дейін | Шығыс Қазақстан | найман-бағаналы руынан жазып алынған |
| 14. | Альджанов О. Предания об Алаша- хане и его сыне Джочи-хане [Предание 2] // Там же. С. 124–126 | 1897 ж. дейін | Шығыс Қазақстан | найман-бағаналы руынан жазып алынған |
| 15. | Альджанов О. Предания об Алаша- хане и его сыне Джочи-хане [Предание 3] // Там же. С. 126–129 | 1897 ж. дейін | Шығыс Қазақстан | найман-бағаналы руынан жазып алынған |
| 16. | Нестеров А.Д. Прошлое приаральских степей в преданиях киргиз Казалинского уезда //ИКРИ-9, 2007. С. 119 | 1898 ж. 26 маусымы | Арал теңізі аймағы (Сырдария облысы, Қазалы уезді) | Қазалы уездінің Мақбал болысының 78 жасар тұрғыны Тәңірберген Жайлаубайұлының сөзінен жазып алынды |
| 17. | Потанин Г.Н. Алаша-хан // Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина (Архивные материалы и публикации) / Отв. ред. Н.С.Смирнова. Алма-Ата, 1972. С. 67–68 | 1900 жж. | Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстан | А.М. Головачев Ақмола облысы, Ақмола уездінің Нұра болысының 49 жасар биі Өтеу Бөжиннің сөзінен жазып алынған |
| 18. | Кудайберды-улы Ш. Родословная тюрков, киргизов, казахов и ханских династий / Пер. Б.Каирбекова. Алма-Ата, 1990. С. 47 | 1900 жж. | Шығыс Қазақстан | электикалық сипатқа ие |
| 19. | Потанин Г.Н. Поколения казак-киргизского народа. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки// Живая старина. Вып .2 -3. СПб., 1916. С.59-69 | 1900 жж. | Солтүстік және Орталық Қазақстан | Потанинге қолжазба ретінде ұсынылды |
| 20. | Потанин Г.Н. Поколения казак-киргизского народа. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки// Живая старина. Вып .2 -3. СПб., 1916. С.59-69 | 1900 жж. | Орталық Қазақстан (Тоқырау өзені) | Орта жүздің сұлтаны Сұлтанқазы Қазиннің сөзінен жазып алынды |
| 21. | Потанин Г.Н. Поколения казак-киргизского народа. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки// Живая старина. Вып .2 -3. СПб., 1916. С.59-69 | 1900 жж. | Орталық Қазақстан | - |
| 22. | Көпейұлы М.Ж. Қазақ шежіресі. 2-ші бас. толық. Астана, 2007. С. 83–92б | 1900 жж. | - | - |
Алаша ханның Ноғай Ордасымен қарым-қатынасы
Алаша ханның таққа отыру алдындағы өмірін халық арасында тараған аңыздар арқылы анықтауға болады. Олар да жазба деректер сияқты Алаша ханмен қатар өмір сүрген тұлғаларды, жер-су аттарын және т.б. қамтуы мүмкін. Алаша ханның жас кезі Ноғай Ордасымен тығыз байланысты. Ноғай Ордасы деп XV-XVI ғғ. Еділдің төменгі ағысын, Батыс және Орталық Қазақстанның бір бөлігінде орналасқан көрпенділер мемлекетін айтамыз. Өзінің шарықтау шегінен кейін Ноғай Ордасы ыдырай бастайды. Оның шығысындағы көшпенділер қазақтарға қосылып кетті. Екі көршілес халықтың арасындағы тығыз байланыс Кіші жүз қазақтарында сақталған аңыз-әңгімелеріне өз әсерін тигізді. Мәскеу патшалығының Қазан хандығын жаулап алмаған кезінде (XVI ғ. ортасына дейін), Ноғай Ордасындағы билік формальды түрде Шыңғыс ұрпақтарының қолында болды (қазан, қырым хандарының жері ретінде саналған). Алайда, мемлекеттегі нақты билікті ноғай мырзалары жүргізген. XVI ғ. 2-ші жартысында ноғай мырзалары билікті қуыршақ хандарсыз жүргізгендіктен, көршілес мемлекеттерде "маңғыт жұрты" деген атауға ие болды.
Левшин А.И. 1820-1822 жж. Орал тауларының маңайындағы қазақтардан өте маңызды, әрі ақпараты мол аңызды жазып алған. Аңызда қазақ жүздерінің түп атасы Ақнияз Әмір Темірден кейін өмір сүрген Өлеңті есімді ноғай ханының қолбасшысы болыпты. Уақыт өте келе Ақнияз Өлеңтіге бағынбай, жеке-дара билеушіге айналып, ноғай ханы ұрпақтарының жерін тартып алып, бірнеше түркітілдес халықтар мен моңғолдардың (ойрат тайпалары) бір бөлігін өзіне бағындырған. XIX ғ. ортасында ресейлік тарихшы В.В. Вельяминов-Зернов аңыздағы Ақнияздың Хақназар хан, ал Өлеңтінің Ноғай Ордасының XVI . 30-50 жж. билеушісі Шейх-Мамай екендігін дәлелдеген.
XVIII ғ. ортасында П.И.Рычков Орал башқұрттарының старшыны болған Қ.Молақаевтан Ноғай Ордасының құрамындағы башқұрт жерлерін Ақнияз (Ақизияр) сұлтан биледі деген ақпаратты жазып алды. Кейінгі тарихшылардың айтуынша, Ақназар жас кезінде Шейх-Мамайдың сарайында өсіпті. В.В. Трепавлов қазақ және башқұрт жерлерінде жазып алынған аңыздарды жазба деректермен салыстыра отырып, Қасым ханның ұлы Хақназардың жас кезін Ноғай Ордасында өткізгенін растайды. Хақназардың туған қарындасына үйленген Шейх-Мамай, 1522 ж. сұлтанды башқұрт тайпаларының билеушісі ретінде тағайындайды. Башқұрт жерінде Хақназар 16 жыл өткізеді. 1538 ж. Шейх-Мамай Қазақ хандығын талқандап, қазақ тағына Хақназарды отырғызады.
Алаша ханның Бұхар хандығымен қарым-қатынасы
Халық аңыздарын топтастыра отырып, екінші топқа Алаша ханның тәуелсіз билеушіге айналып, қазақтардың батыс пен оңтүстіктегі көршілерімен болған қарым-қатынастарына тоқталған жөн. И.П. Шангиннің 1816 жылғы және Н.И. Красовскийдің жарты ғасырдан кейінгі жазып алған деректерінде Алаша хан мен Бұхар хандығының билеушісі Абдаллах ІІ саяси қарым-қатынасы сипатталған.
Ол заманда Бұхара көршілеріне өз жеріндегі байлығымен танымал болды. Бірақ, Алаша ханның Бұхар хандығына тікелей соғыс жариялайтын мүмкіндігі болмады. Оның қол астындағы халық еркіндік, бағынбау қасиеттерін әлі де жоғалтпаған еді. Оған қоса Алаша хан Бұхараның басқа көршілес мемлекеттің билеушілерімен одақтасуынан қауіптенді. Алаша хан оңтүстіктегі көршілерін тұтқиылдан шабуылдамақшы болады. Алайда, Бұхараға күтпеген жерден басып кірген Алаша ханның жоспары іске аспады. Шангиннің қолжазбасында Бұхар хандығы билеушісінің аты аталмаса да, тарихи деректерден оның Абдаллах II екендігі айқын байқалады. Ол Шейбанид мемлекетінің астанасын 1557 ж. Самарқанд қаласынан Бұхараға көшіріп, оны 1560-1583 жж. билеген. Орталық Азия халықтары мен қазақтар лексикасында "Бұхар хандығы" атауы дәл сол уақытта пайда болды. Шангиннің қолжазбасына Красовскийдің жетіру (тама) және найман (бағаналы) руларынан жазып алған аңыздарына дәйекті. Красовскийдің жазбасында Алаша ханның моңғолдарды (ойрат тайпаларын) талқандап, қазақ жерін кеңейтіп, бұхар ханымен теке-тіресіне алып келді. Бұхар хандығына жорығы кезінде Алаша хан өзімен бірге аттанған ең батыл 300 адамымен тұтқынға түседі. Шангин мен Красовскийдің жазбалары XVI ғғ. 70 жж. болған Қазақ хандығының билеушісі Хақназар ханның Шейбанидтермен Ташкент қаласы және Түркістан өлкесі үшін болған тартысын баяндайды. Өз мақсатына жету үшін Хақназар хан Ташкент билеушісі Баба сұлтан мен Абдаллахтың арасындағы қарама-қайшылықтарды пайдалануды көздеді.
Алаша-шапан хан
Халық арасында сақталған аңыздарды зерттей келе, Хақназар ханның не себепті дәл осы (Алаша хан) лақап атқа ие болғаны туралы сұрақ туындайды. Аңыздардың бір бөлігінде болашақ ханның белгісіз дақтармен туғанын мәлімдейді. Келесі аңыздар оны алаша киізге орап, хан көтерген дейді. Алаш қозғалысының көрнекті өкілі, интеллигент, халық ауыз әдебиетін жинаушы О. Әлжановтың Орта жүз қазақтарының шығысында жинаған аңыздарында Алаша ханның не себепті "алаша" деген лақап атқа ие болуының себебі анықталған. XVI ғ. дейін қазақ жерінде шапандар, негізінен, біртүсті, кейде гүлдермен және басқа да өрнектермен безендірілген. Кейін Бұхарада Ираннан алашадан жасалған, жолақты шапандар сатыла бастайды. Бұл шапандардың бағасы тым жоғары болғандықтан, жекелеген адамдарда ғана кездесетін. Әлжановтың пікірінше, осындай шапанды Бұхар хандығының билеушісі Абдаллах II қазақтың ханына сыйлаған. Бұрын соңды қазақ даласында кездеспеген осындай шапан жұртты таңғалдырады. Сондықтан халық өз ханын "Алаша шапан хан" деп атай бастайды.
Алача (Олоча) хан
Тарихта "Алаша (Алача)" деген лақап атқа ие болған тағы бір хан кездеседі. Оның шын есімі - Сұлтан Ахмад хан I. Ол Моғолстанның орталығы мен шығысында билік құрған (1485 - 1504 жж.) Шағатай әулетінің өкілі. Ойраттармен болған қақтығыстарда асқан қатыгездік көрсетіп, ойраттарды үлкен адам шығынына ұшыратқан. Сол себепті "Алача, Олоча" деген лақап атымен тарихта қалған. Бірақ Ұлытаудағы кесененің Сұлтан Ахмад ханға тиесілі болуы екіталай. Себебі, XV ғ. аяғы мен XVI ғ. басында қазіргі Қарағанды облысындағы Ұлытау ауданы Моғостан хандарының қол астында болмаған.
Алаша хан кесенесі
Ұлытау облысы, Ұлытау ауданында “Алаша хан ордасы” аталатын үлкен сарай-қамалдың қалдығы (Жаңғабыл өзенінің бойында) және Малшыбай ауылынан 2 шақырым жерде Қаракеңгір өзенінің жағасындағы “Алаша хан кесенесі” аталатын XVI ғасырда салынған ғимарат әлі күнге дейін сақталған.
Дереккөздер
- Трепавлов В.В. История Ногайской орды. М., 2001.
- Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей. Изд. 3-е. Алматы, 2009.
- Вельяминов-Зернов В.В. Исследование о касимовских царях и царевичах. Ч. 2. СПб., 1864.
- Рычков П.И. История Оренбургская по учреждении Оренбургской губернии. Изд. 3-е. Уфа, 2001.
- Трепавлов В.В. История Ногайской орды. М., 2001.
- Шангин И.П. Дневные записки в Канцелярию Колывано- Воскресенского горного начальства о путешествии по киргиз-кайсацкой степи. Барнаул, 2003.
- Красовский Н.И. Область сибирских киргизов. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. СПб., 1868.
- Бартольд В.В. Абдулла Б. Искандер // Бартольд В.В. Сочинения. Т. 2. Ч. 2. М., 1964.
- История Узбекистана. Т. 3. (XVI — первая половина XIX в.) / Гл. ред. А.А.Аскаров. Ташкент, 1993.
- История Центральной Азии: учебное пособие. Т. 1. Изд. 2-е /Т.И.Султанов, Ж.С.Сыздыкова, А.Ш.Кадырбаев, И.В.Зайцев. М., 2015.
- Красовский Н.И. Область сибирских киргизов. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. СПб., 1868.
- Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5
- "Қазақ Энциклопедиясы"
- Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2
- Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Alash han kazak halkynyn XVI g bilik kurgan bileushisi retinde korsetiledi Shyn esimi Orys han Kok tүrik halyktarynda kurmetti handardyn esimimen ozderin atau dәstүri bar Mysalga Өzbek han Nogaj attarymen atalgan ozbek nogaj halyktary Қazaktarda Orys hannyn kurmetine ozderin alash halky dep atagan Al kazak atauyn Kerej men Zhәnibek kazaktyk oz bileushisinen ketip erkin omir sүru zhasagannan kejin korshi halyktar bergen Ғalymdar ortasynda Alasha hannyn shygu tegi zhajly zhajly birneshe pikir kalyptaskan Radik Temirgalievtin pikirinshe Alash han dep Kerej men Zhәnibek handardyn argy atasy Orys handy atagan I V Erofeeva Alasha handy kazaktyn atakty bileushisi Haknazar hanmen bajlanystyrady Ol Alasha hanga katysty derekterdi 3 үlken topka bolgen Birinshi topka shynajy tarihi okigalarga zhakyn derekterdi ekinshisine tarihi okigalarmen katar ushtaskan anyzdardy al үshinshisine negizinen mifologiyaga katysty mәlimetterdi zhatkyzgan Zhalpy sholuZhinalgan derekterdi toptastyru Derekkoz Uakyty Zhazyp algan zheri Eskertpe1 Shangin I P Dnevnye zapiski v Kancelyariyu Kolyvano Voskresenskogo gornogo nachalstva o puteshestvii po kirgiz kajsackoj stepi Barnaul 2003 S 67 70 1816 zh mamyry Soltүstik Қazakstan Zerendi ozeninin manajy shekaralyk audarmashy Krajkin argyn ruynan zhazyp algan2 Levshin A I Opisanie kirgiz kazachih ili kirgiz kajsackih ord i stepej Izd 3 e Almaty 2009 S 147 Predanie pyatoe 1820 1822 zhzh Zhajyk ozeninin orta zhәne tomengi agysy zhetiru zhәne bajuly rularynyn okilderinen zhazyp alyndy3 Kazancev I Opisanie kirgiz kajsak SPb 1867 S 1 4 1850 zh Soltүstik batys Қazakstan zhәne Bokej Ordasy M N Zhitnikovtyn zholaushy kүndeliginen alyngan4 Yanushkevich A Dnevniki i pisma iz puteshestviya po kazahskim stepyam Per s polskogo F Steklovoj Alma Ata 1966 S 174 176 1846 zh 10 tamyzy Shygys Қazakstan Shyngystau argyn tobykty ruynyn starshyny Қunanbaj Өskenbajulynyn sozinen zhazyp alyngan5 Valihanov Ch Ch Kirgizskoe rodoslovie Valihanov Ch Ch Sobranie sochinenij v pyati tomah Izd 2 e T 2 Alma Ata 1985 S 158 159 1856 1857 zhzh Soltүstik Ortalyk zhәne Ontүstik shygys Қazakstan kazaktar arasynda ken taragan ortak anyz 6 Krasovskij N I Oblast sibirskih kirgizov Materialy dlya geografii i statistiki Rossii sobrannye oficerami Generalnogo shtaba SPb 1868 Ch 1 S 331 1860 zhzh Soltүstik zhәne Ortalyk Қazakstan Atbasar Akmola Kokshetau okrugteri najman baganaly tama zhәne zhetiru rularynan zhazyp alyngan7 Alekseev K Predanie o proishozhdenii kirgiz kajsakov Orenburgskij listok 1894 8 1871 zh dejin Batys Қazakstan Torgaj nemese Oral oblysy Birshimbaj esimdi zhagalbajly ruynyn okilinen zhazyp layngan8 Potanin G N Alasa han IKRI 7 2006 S 221 1876 1877 zhzh Shygys Қazakstan kerej shubarajgyr ruynan zhazyp alyngan9 Potanin G N Alasha han IKRI 7 2006 S 248 264 265 1880 zh Solt stik shygys Қazakstan Bayanauyl okrugi argyn nemese najman ruynan zhazyp alyngan10 Grodekov N I Kirgizy i karakirgizy Syrdarinskoj oblasti Yuridicheskij byt Izd 2 e M 2011 S 16 1886 zh Ontүstik Қazakstan Syrdariya oblysy Shymkent uezdi Ұly zhүzdin bii Sultan Қanaevtyn sozderinen zhazyp alyngan11 Abdurahmanov A Skazanie o proishozhdenii kirgizov Kirgizskaya stepnaya gazeta Literaturnye obrazcy Sost U Subhanberdina Alma Ata 1990 S 33 1894 zh dejin 12 Bekmetov Predanie o proishozhdenii kirgiz Kirgizskaya stepnaya gazeta Literaturnye obrazcy Sost U Subhanberdina Alma Ata 1989 S 541 543 1894 zh dejin 13 Aldzhanov O Predaniya ob Alasha hane i ego syne Dzhochi hane Predanie 1 Әlzhanov O Shygarmalar Қosymshalar Almaty 2004 S 123 124 1897 zh dejin Shygys Қazakstan najman baganaly ruynan zhazyp alyngan14 Aldzhanov O Predaniya ob Alasha hane i ego syne Dzhochi hane Predanie 2 Tam zhe S 124 126 1897 zh dejin Shygys Қazakstan najman baganaly ruynan zhazyp alyngan15 Aldzhanov O Predaniya ob Alasha hane i ego syne Dzhochi hane Predanie 3 Tam zhe S 126 129 1897 zh dejin Shygys Қazakstan najman baganaly ruynan zhazyp alyngan16 Nesterov A D Proshloe priaralskih stepej v predaniyah kirgiz Kazalinskogo uezda IKRI 9 2007 S 119 1898 zh 26 mausymy Aral tenizi ajmagy Syrdariya oblysy Қazaly uezdi Қazaly uezdinin Makbal bolysynyn 78 zhasar turgyny Tәnirbergen Zhajlaubajulynyn sozinen zhazyp alyndy17 Potanin G N Alasha han Kazahskij folklor v sobranii G N Potanina Arhivnye materialy i publikacii Otv red N S Smirnova Alma Ata 1972 S 67 68 1900 zhzh Soltүstik Ortalyk zhәne Shygys Қazakstan A M Golovachev Akmola oblysy Akmola uezdinin Nura bolysynyn 49 zhasar bii Өteu Bozhinnin sozinen zhazyp alyngan18 Kudajberdy uly Sh Rodoslovnaya tyurkov kirgizov kazahov i hanskih dinastij Per B Kairbekova Alma Ata 1990 S 47 1900 zhzh Shygys Қazakstan elektikalyk sipatka ie19 Potanin G N Pokoleniya kazak kirgizskogo naroda Kazak kirgizskie i altajskie predaniya legendy i skazki Zhivaya starina Vyp 2 3 SPb 1916 S 59 69 1900 zhzh Soltүstik zhәne Ortalyk Қazakstan Potaninge kolzhazba retinde usynyldy20 Potanin G N Pokoleniya kazak kirgizskogo naroda Kazak kirgizskie i altajskie predaniya legendy i skazki Zhivaya starina Vyp 2 3 SPb 1916 S 59 69 1900 zhzh Ortalyk Қazakstan Tokyrau ozeni Orta zhүzdin sultany Sultankazy Қazinnin sozinen zhazyp alyndy21 Potanin G N Pokoleniya kazak kirgizskogo naroda Kazak kirgizskie i altajskie predaniya legendy i skazki Zhivaya starina Vyp 2 3 SPb 1916 S 59 69 1900 zhzh Ortalyk Қazakstan 22 Kopejuly M Zh Қazak shezhiresi 2 shi bas tolyk Astana 2007 S 83 92b 1900 zhzh Alasha hannyn Nogaj Ordasymen karym katynasyAlasha hannyn takka otyru aldyndagy omirin halyk arasynda taragan anyzdar arkyly anyktauga bolady Olar da zhazba derekter siyakty Alasha hanmen katar omir sүrgen tulgalardy zher su attaryn zhәne t b kamtuy mүmkin Alasha hannyn zhas kezi Nogaj Ordasymen tygyz bajlanysty Nogaj Ordasy dep XV XVI gg Edildin tomengi agysyn Batys zhәne Ortalyk Қazakstannyn bir boliginde ornalaskan korpendiler memleketin ajtamyz Өzinin sharyktau sheginen kejin Nogaj Ordasy ydyraj bastajdy Onyn shygysyndagy koshpendiler kazaktarga kosylyp ketti Eki korshiles halyktyn arasyndagy tygyz bajlanys Kishi zhүz kazaktarynda saktalgan anyz әngimelerine oz әserin tigizdi Mәskeu patshalygynyn Қazan handygyn zhaulap almagan kezinde XVI g ortasyna dejin Nogaj Ordasyndagy bilik formaldy tүrde Shyngys urpaktarynyn kolynda boldy kazan kyrym handarynyn zheri retinde sanalgan Alajda memlekettegi nakty bilikti nogaj myrzalary zhүrgizgen XVI g 2 shi zhartysynda nogaj myrzalary bilikti kuyrshak handarsyz zhүrgizgendikten korshiles memleketterde mangyt zhurty degen atauga ie boldy Levshin A I 1820 1822 zhzh Oral taularynyn manajyndagy kazaktardan ote manyzdy әri akparaty mol anyzdy zhazyp algan Anyzda kazak zhүzderinin tүp atasy Akniyaz Әmir Temirden kejin omir sүrgen Өlenti esimdi nogaj hanynyn kolbasshysy bolypty Uakyt ote kele Akniyaz Өlentige bagynbaj zheke dara bileushige ajnalyp nogaj hany urpaktarynyn zherin tartyp alyp birneshe tүrkitildes halyktar men mongoldardyn ojrat tajpalary bir boligin ozine bagyndyrgan XIX g ortasynda resejlik tarihshy V V Velyaminov Zernov anyzdagy Akniyazdyn Haknazar han al Өlentinin Nogaj Ordasynyn XVI 30 50 zhzh bileushisi Shejh Mamaj ekendigin dәleldegen XVIII g ortasynda P I Rychkov Oral bashkurttarynyn starshyny bolgan Қ Molakaevtan Nogaj Ordasynyn kuramyndagy bashkurt zherlerin Akniyaz Akiziyar sultan biledi degen akparatty zhazyp aldy Kejingi tarihshylardyn ajtuynsha Aknazar zhas kezinde Shejh Mamajdyn sarajynda osipti V V Trepavlov kazak zhәne bashkurt zherlerinde zhazyp alyngan anyzdardy zhazba derektermen salystyra otyryp Қasym hannyn uly Haknazardyn zhas kezin Nogaj Ordasynda otkizgenin rastajdy Haknazardyn tugan karyndasyna үjlengen Shejh Mamaj 1522 zh sultandy bashkurt tajpalarynyn bileushisi retinde tagajyndajdy Bashkurt zherinde Haknazar 16 zhyl otkizedi 1538 zh Shejh Mamaj Қazak handygyn talkandap kazak tagyna Haknazardy otyrgyzady Alasha hannyn Buhar handygymen karym katynasyHalyk anyzdaryn toptastyra otyryp ekinshi topka Alasha hannyn tәuelsiz bileushige ajnalyp kazaktardyn batys pen ontүstiktegi korshilerimen bolgan karym katynastaryna toktalgan zhon I P Shanginnin 1816 zhylgy zhәne N I Krasovskijdin zharty gasyrdan kejingi zhazyp algan derekterinde Alasha han men Buhar handygynyn bileushisi Abdallah II sayasi karym katynasy sipattalgan Ol zamanda Buhara korshilerine oz zherindegi bajlygymen tanymal boldy Birak Alasha hannyn Buhar handygyna tikelej sogys zhariyalajtyn mүmkindigi bolmady Onyn kol astyndagy halyk erkindik bagynbau kasietterin әli de zhogaltpagan edi Ogan kosa Alasha han Buharanyn baska korshiles memlekettin bileushilerimen odaktasuynan kauiptendi Alasha han ontүstiktegi korshilerin tutkiyldan shabuyldamakshy bolady Alajda Buharaga kүtpegen zherden basyp kirgen Alasha hannyn zhospary iske aspady Shanginnin kolzhazbasynda Buhar handygy bileushisinin aty atalmasa da tarihi derekterden onyn Abdallah II ekendigi ajkyn bajkalady Ol Shejbanid memleketinin astanasyn 1557 zh Samarkand kalasynan Buharaga koshirip ony 1560 1583 zhzh bilegen Ortalyk Aziya halyktary men kazaktar leksikasynda Buhar handygy atauy dәl sol uakytta pajda boldy Shanginnin kolzhazbasyna Krasovskijdin zhetiru tama zhәne najman baganaly rularynan zhazyp algan anyzdaryna dәjekti Krasovskijdin zhazbasynda Alasha hannyn mongoldardy ojrat tajpalaryn talkandap kazak zherin kenejtip buhar hanymen teke tiresine alyp keldi Buhar handygyna zhorygy kezinde Alasha han ozimen birge attangan en batyl 300 adamymen tutkynga tүsedi Shangin men Krasovskijdin zhazbalary XVI gg 70 zhzh bolgan Қazak handygynyn bileushisi Haknazar hannyn Shejbanidtermen Tashkent kalasy zhәne Tүrkistan olkesi үshin bolgan tartysyn bayandajdy Өz maksatyna zhetu үshin Haknazar han Tashkent bileushisi Baba sultan men Abdallahtyn arasyndagy karama kajshylyktardy pajdalanudy kozdedi Alasha shapan hanHalyk arasynda saktalgan anyzdardy zerttej kele Haknazar hannyn ne sebepti dәl osy Alasha han lakap atka ie bolgany turaly surak tuyndajdy Anyzdardyn bir boliginde bolashak hannyn belgisiz daktarmen tuganyn mәlimdejdi Kelesi anyzdar ony alasha kiizge orap han kotergen dejdi Alash kozgalysynyn kornekti okili intelligent halyk auyz әdebietin zhinaushy O Әlzhanovtyn Orta zhүz kazaktarynyn shygysynda zhinagan anyzdarynda Alasha hannyn ne sebepti alasha degen lakap atka ie boluynyn sebebi anyktalgan XVI g dejin kazak zherinde shapandar negizinen birtүsti kejde gүldermen zhәne baska da ornektermen bezendirilgen Kejin Buharada Irannan alashadan zhasalgan zholakty shapandar satyla bastajdy Bul shapandardyn bagasy tym zhogary bolgandyktan zhekelegen adamdarda gana kezdesetin Әlzhanovtyn pikirinshe osyndaj shapandy Buhar handygynyn bileushisi Abdallah II kazaktyn hanyna syjlagan Buryn sondy kazak dalasynda kezdespegen osyndaj shapan zhurtty tangaldyrady Sondyktan halyk oz hanyn Alasha shapan han dep ataj bastajdy Alacha Olocha hanTarihta Alasha Alacha degen lakap atka ie bolgan tagy bir han kezdesedi Onyn shyn esimi Sultan Ahmad han I Ol Mogolstannyn ortalygy men shygysynda bilik kurgan 1485 1504 zhzh Shagataj әuletinin okili Ojrattarmen bolgan kaktygystarda askan katygezdik korsetip ojrattardy үlken adam shygynyna ushyratkan Sol sebepti Alacha Olocha degen lakap atymen tarihta kalgan Birak Ұlytaudagy kesenenin Sultan Ahmad hanga tiesili boluy ekitalaj Sebebi XV g ayagy men XVI g basynda kazirgi Қaragandy oblysyndagy Ұlytau audany Mogostan handarynyn kol astynda bolmagan Alasha han kesenesiҰlytau oblysy Ұlytau audanynda Alasha han ordasy atalatyn үlken saraj kamaldyn kaldygy Zhangabyl ozeninin bojynda zhәne Malshybaj auylynan 2 shakyrym zherde Қarakengir ozeninin zhagasyndagy Alasha han kesenesi atalatyn XVI gasyrda salyngan gimarat әli kүnge dejin saktalgan DerekkozderTrepavlov V V Istoriya Nogajskoj ordy M 2001 Levshin A I Opisanie kirgiz kazachih ili kirgiz kajsackih ord i stepej Izd 3 e Almaty 2009 Velyaminov Zernov V V Issledovanie o kasimovskih caryah i carevichah Ch 2 SPb 1864 Rychkov P I Istoriya Orenburgskaya po uchrezhdenii Orenburgskoj gubernii Izd 3 e Ufa 2001 Trepavlov V V Istoriya Nogajskoj ordy M 2001 Shangin I P Dnevnye zapiski v Kancelyariyu Kolyvano Voskresenskogo gornogo nachalstva o puteshestvii po kirgiz kajsackoj stepi Barnaul 2003 Krasovskij N I Oblast sibirskih kirgizov Materialy dlya geografii i statistiki Rossii sobrannye oficerami Generalnogo shtaba SPb 1868 Bartold V V Abdulla B Iskander Bartold V V Sochineniya T 2 Ch 2 M 1964 Istoriya Uzbekistana T 3 XVI pervaya polovina XIX v Gl red A A Askarov Tashkent 1993 Istoriya Centralnoj Azii uchebnoe posobie T 1 Izd 2 e T I Sultanov Zh S Syzdykova A Sh Kadyrbaev I V Zajcev M 2015 Krasovskij N I Oblast sibirskih kirgizov Materialy dlya geografii i statistiki Rossii sobrannye oficerami Generalnogo shtaba SPb 1868 Қaragandy Қaragandy oblysy Enciklopediya Almaty Atamura 2006 ISBN 9965 34 515 5 Қazak Enciklopediyasy Қazaktyn etnografiyalyk kategoriyalar ugymdar men ataularynyn dәstүrli zhүjesi Enciklopediya Almaty DPS 2011 ISBN 978 601 7026 17 2 Ajbyn Enciklopediya Bas red B Ө Zhakyp Almaty Қazak enciklopediyasy 2011 880 bet ISBN 9965 893 73 H Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz