Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Әділ Герей (қырымтат. Adil Geray; XVI ғасыр — 25 шілде 1579) — Қырым қалғайы (1577-1578), Қырым ханы I Дәулет Герейдің ұлы және II Мехмет Герейдің бауыры.
| Әділ Герей қырымтат. Adil Geray, عادل كراى | ||||
| Лауазымы | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| 1577 — 1578 | ||||
| Ізашары | II Мехмет Герей | |||
| Ізбасары | Алып Герей | |||
| Өмірбаяны | ||||
| Діні | ислам | |||
| Дүниеге келуі | XVI ғасыры | |||
| Қайтыс болуы | 25 шілде 1579 , Парсы елі | |||
| Династия | Герейлер | |||
| Әкесі | I Дәулет Герей | |||
| Балалары | Бақыт Герей (қай. 1597) | |||
өңдеу  | ||||
Өмірбаяны
Әділ Гирай әкесі Қырым ханы Дәулет Герейдің және мемлекеттеріне қарсы көптеген әскери жорықтарына қатысты.
1563 жылы екі ханзада Мехмет Герей мен Әділ Герей басқарған 10 мың адамдық татар әскері оңтүстік орыс иеліктеріне басып кіріп, қаласын қоршауға алды. Қырым татар жасақтары , , жерлеріне келді.
1567 жылы Әділ Герей ағалары Мехмет Герей және Алып Гереймен бірге Кабардаға, «Пятигорск шеркестеріне» қарсы үлкен жорық жасады. Қырым татарлары жиырма мың адамды тұтқынға алып, бүкіл Кабарды жерін ойрандап, тонады. Басқа деректерде «ханзадалар жаулап алмаған шеркестер», яғни қырымдықтар қуылды.
1570 жылы ханзада Әділ Герей Адыгеяға қарсы жазалау жорығын жүргізді. Адығтарға көмекке одақтасы кабарда кінәзі келді. Ахуж (Қобанның сол жақ саласы) түбіндегі кескілескен шайқаста қырым татарлары кабардаларды талқандады. Бүкіл Кабарданың уәлиі Темрүк Идаровичтің өзі қатты жараланып, оның екі ұлы Мамтрүк пен Беберүк тұтқынға түсті.
I Дәулет Герей билігінің соңында оның үлкен ұлдары қалғай Мехмет пен Әділ Герейдің арасындағы қарым-қатынас өте шиеленісе түсті. Әділ Герай Қырымнан кетіп, Орқапының шығысына, өзенінің жағасына қоныстанып, сонда өзіне Болы Сарай қаласын салып, онда бекінді. Оған Еділ бойынан Қырым иеліктеріне көшіп келген ноғай тайпалары бағынды.
1577 жылы маусымда Қырым ханы I Дәулет Герей (1551-1577) қайтыс болды. Оның үлкен ұлы және қалғай II Мехмет Герей (1577-1584) хан тағына отырып, ол өзінің інісі Әділ Герейді жаңа қалғай етіп тағайындады.
1578 жылы екінші иран-түрік соғысы (1578-1590) басталды. 1578 жылы түрік үкіметінің бұйрығымен Қырым ханы Мехмет Герей Күнгей Кавказға қырымдықтардың көп әскерін жіберуге мәжбүр болды. Күзде Әділ Герей қалғай, ханзада Шақай Мүбарак Герей және Ғазы Герей басқарған 20 мың әскер кірді. 17 қарашада парсы қолбасшысы әрі Ширван бейлербегі Арас хан Рүмлі Иран әскерімен қолбасшылығындағы түрік гарнизоны орналасқан қоршауға алды. Қоршаудың үшінші күні, 20 қарашада Шемаха маңында қырым татарларының әскері көрініп, түріктермен бірге парсы әскерін талқандады. Шемаха түбіндегі шайқаста 8 мыңға дейін ирандықтар қаза тапты.
Осман шежіресі Ибраһим Рахимизаданың айтуынша, жеңістен кейін түріктер Қырым ханзадаларын құтықтап, үш күнге жалғасқан үлкен той ұйымдастырды. Олардың әрқайсысына құрметті шапан, асыл тастармен көмкерілген қылыштар мен қанжарлар, рулық жылқылар сыйға тартылды.
Содан кейін Қырым әскері жорық жасап, онда түркі рүмлі тайпасының қонысын қиратты. Қырым татарлары көптеген тұтқындарды алып, Ширванға айдап әкелді.
Көп ұзамай ирандық тақ мұрагері мен уәзір мырза Салман бастаған 80 мыңдық Сефеви әскері Қарабақтан Ширванға жорыққа шықты. 26 қарашада парсылар Шамахыдағы Османлы гарнизонын қоршауға алды. Түрік әскери қолбасшысы Өзтеміроғлы Осман паша Әділ Герей қалғайға елшілерін жіберіп, әскермен бірге Шемаха маңында көмекке келуді өтінді. Хамза мырза парсы әскерінің бір бөлігін қырымдықтарға қарсы жіберді.
1578 жылы 28 қарашада Ақсу өзенінің жағасындағы маңында Қырым мен Парсы әскерлері арасында шайқас болды. Шайқасты бірінші болып қарсы жақтардың алдыңғы жасақтары бастады. Әділ Герей қалғай алдағы шайқасқа дайын емес еді. Әділ Герейдің жеке ерлігіне, «аласұрған арыстандай ұрысқа атойлап ұмтылуына» қарамастан, қырымдықтар парсы жасақтарының шабуылын тоқтата алмады, шайқас Қырым татар әскерлерінің жеңілуімен аяқталды. Қалғай сұлтан Әділ Герейдің өзі тұтқынға түсті.
Ханзада Хамза мырза Әділ Герей қалғайды өзінің ордасында құрметпен қабылдап, Парсы еліне жібереді. Әділ Герей тұтқында Сефевилер империясының астанасы қаласында тұрған. Ханзада Хамза мырза мен оның әкесі ирандық шаһ (1577-1587) Қырым хандығымен достық қарым-қатынас орнатуға ұмтылды. Мұхаммед Құдайпенде, тіпті, Әділ Герей қалғаймен бауырласып, қызының біріне үйлендірмек болды. Алайда, бұл жоспарлар жүзеге аспады. 1579 жылы шілдеде Хамза мырзаның анасымен жасырын байланыста болды деп айыпталған тұтқын Қырым ханзадасы Әділ Герей өлім жазасына кесілді.
Әдебиет
- Халим Гирей-султан. Розовый куст ханов, или История Крыма. — Симферополь, 2008. — ISBN 978-966-8518-91-1.
- Смирнов В. Д. Крымское ханство под верховенством Отоманской империи. — Т. 1. — Издательский дом «Рубежи Х Х I», 2005. — ISBN 5-347-00008-2.
- Всемирная история в 24 томах. — Т. 11. Развитие государств Восточной Европы. — Минск, 1999. — ISBN 985-456-135-6.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Әdil Gerej kyrymtat Adil Geray XVI gasyr 25 shilde 1579 Қyrym kalgajy 1577 1578 Қyrym hany I Dәulet Gerejdin uly zhәne II Mehmet Gerejdin bauyry Әdil Gerej kyrymtat Adil Geray عادل كراىLauazymyTu Tu1577 1578Izashary II Mehmet GerejIzbasary Alyp GerejӨmirbayanyDini islamDүniege kelui XVI gasyryҚajtys boluy 25 shilde 1579 1579 07 25 Parsy eliDinastiya GerejlerӘkesi I Dәulet GerejBalalary Bakyt Gerej kaj 1597 ondeu ӨmirbayanyӘdil Gerejdin Hamza myrzaga tutkynga tүsuiӘdil Gerej zhәne Shezhaatnama fol 68 1586Әdil Gerejdin azhal kushuy Әdil Giraj әkesi Қyrym hany Dәulet Gerejdin zhәne memleketterine karsy koptegen әskeri zhoryktaryna katysty 1563 zhyly eki hanzada Mehmet Gerej men Әdil Gerej baskargan 10 myn adamdyk tatar әskeri ontүstik orys ielikterine basyp kirip kalasyn korshauga aldy Қyrym tatar zhasaktary zherlerine keldi 1567 zhyly Әdil Gerej agalary Mehmet Gerej zhәne Alyp Gerejmen birge Kabardaga Pyatigorsk sherkesterine karsy үlken zhoryk zhasady Қyrym tatarlary zhiyrma myn adamdy tutkynga alyp bүkil Kabardy zherin ojrandap tonady Baska derekterde hanzadalar zhaulap almagan sherkester yagni kyrymdyktar kuyldy 1570 zhyly hanzada Әdil Gerej Adygeyaga karsy zhazalau zhorygyn zhүrgizdi Adygtarga komekke odaktasy kabarda kinәzi keldi Ahuzh Қobannyn sol zhak salasy tүbindegi keskilesken shajkasta kyrym tatarlary kabardalardy talkandady Bүkil Kabardanyn uәlii Temrүk Idarovichtin ozi katty zharalanyp onyn eki uly Mamtrүk pen Beberүk tutkynga tүsti I Dәulet Gerej biliginin sonynda onyn үlken uldary kalgaj Mehmet pen Әdil Gerejdin arasyndagy karym katynas ote shielenise tүsti Әdil Geraj Қyrymnan ketip Orkapynyn shygysyna ozeninin zhagasyna konystanyp sonda ozine Boly Saraj kalasyn salyp onda bekindi Ogan Edil bojynan Қyrym ielikterine koship kelgen nogaj tajpalary bagyndy 1577 zhyly mausymda Қyrym hany I Dәulet Gerej 1551 1577 kajtys boldy Onyn үlken uly zhәne kalgaj II Mehmet Gerej 1577 1584 han tagyna otyryp ol ozinin inisi Әdil Gerejdi zhana kalgaj etip tagajyndady 1578 zhyly ekinshi iran tүrik sogysy 1578 1590 bastaldy 1578 zhyly tүrik үkimetinin bujrygymen Қyrym hany Mehmet Gerej Kүngej Kavkazga kyrymdyktardyn kop әskerin zhiberuge mәzhbүr boldy Kүzde Әdil Gerej kalgaj hanzada Shakaj Mүbarak Gerej zhәne Ғazy Gerej baskargan 20 myn әsker kirdi 17 karashada parsy kolbasshysy әri Shirvan bejlerbegi Aras han Rүmli Iran әskerimen kolbasshylygyndagy tүrik garnizony ornalaskan korshauga aldy Қorshaudyn үshinshi kүni 20 karashada Shemaha manynda kyrym tatarlarynyn әskeri korinip tүriktermen birge parsy әskerin talkandady Shemaha tүbindegi shajkasta 8 mynga dejin irandyktar kaza tapty Osman shezhiresi Ibraһim Rahimizadanyn ajtuynsha zhenisten kejin tүrikter Қyrym hanzadalaryn kutyktap үsh kүnge zhalgaskan үlken toj ujymdastyrdy Olardyn әrkajsysyna kurmetti shapan asyl tastarmen komkerilgen kylyshtar men kanzharlar rulyk zhylkylar syjga tartyldy Sodan kejin Қyrym әskeri zhoryk zhasap onda tүrki rүmli tajpasynyn konysyn kiratty Қyrym tatarlary koptegen tutkyndardy alyp Shirvanga ajdap әkeldi Kop uzamaj irandyk tak murageri men uәzir myrza Salman bastagan 80 myndyk Sefevi әskeri Қarabaktan Shirvanga zhorykka shykty 26 karashada parsylar Shamahydagy Osmanly garnizonyn korshauga aldy Tүrik әskeri kolbasshysy Өztemirogly Osman pasha Әdil Gerej kalgajga elshilerin zhiberip әskermen birge Shemaha manynda komekke keludi otindi Hamza myrza parsy әskerinin bir boligin kyrymdyktarga karsy zhiberdi 1578 zhyly 28 karashada Aksu ozeninin zhagasyndagy manynda Қyrym men Parsy әskerleri arasynda shajkas boldy Shajkasty birinshi bolyp karsy zhaktardyn aldyngy zhasaktary bastady Әdil Gerej kalgaj aldagy shajkaska dajyn emes edi Әdil Gerejdin zheke erligine alasurgan arystandaj uryska atojlap umtyluyna karamastan kyrymdyktar parsy zhasaktarynyn shabuylyn toktata almady shajkas Қyrym tatar әskerlerinin zheniluimen ayaktaldy Қalgaj sultan Әdil Gerejdin ozi tutkynga tүsti Hanzada Hamza myrza Әdil Gerej kalgajdy ozinin ordasynda kurmetpen kabyldap Parsy eline zhiberedi Әdil Gerej tutkynda Sefeviler imperiyasynyn astanasy kalasynda turgan Hanzada Hamza myrza men onyn әkesi irandyk shaһ 1577 1587 Қyrym handygymen dostyk karym katynas ornatuga umtyldy Muhammed Қudajpende tipti Әdil Gerej kalgajmen bauyrlasyp kyzynyn birine үjlendirmek boldy Alajda bul zhosparlar zhүzege aspady 1579 zhyly shildede Hamza myrzanyn anasymen zhasyryn bajlanysta boldy dep ajyptalgan tutkyn Қyrym hanzadasy Әdil Gerej olim zhazasyna kesildi ӘdebietHalim Girej sultan Rozovyj kust hanov ili Istoriya Kryma Simferopol 2008 ISBN 978 966 8518 91 1 Smirnov V D Krymskoe hanstvo pod verhovenstvom Otomanskoj imperii T 1 Izdatelskij dom Rubezhi H H I 2005 ISBN 5 347 00008 2 Vsemirnaya istoriya v 24 tomah T 11 Razvitie gosudarstv Vostochnoj Evropy Minsk 1999 ISBN 985 456 135 6