Қылует

Қылует жер асты мешіті – Түркістан облысының республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері тізіміне енген қала құрылысы және сәулет қатарындағы ескерткіш.

Қылует жер асты мешіті
Ел	Қазақстан
Қала	Түркістан қаласы, Тәуке хан даңғылы, 70
Сәулет стилі	қала және сәулет құрылысы
Картада орналасуы

Координаттар: 43°17′45″ с. е. 68°16′14″ ш. б. / 43.29583° с. е. 68.27056° ш. б. / 43.29583; 68.27056 ^{(G) (O) (Я)}

Орналасқан жері

Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесінен оңтүстікке қарай 120 м қашықтықта орналасқан, ХІІ ғасырда салынған ортағасырлық діни сәулет құрылыстарының бірі. “Қылует” сөзі араб тілінде “халуәтун” – жалғыз, оңашада қалу, жеке болу дегенді білдіріп, Жаратушаға оңашада отырып құлшылық ету мағынасын береді. Қожа Ахмет Яссауи 63 жасында Қылует мешітін арнайы салдырып, қалған өмірін осында өткізген және Диуани хикмет, Мират-ул-қулуб, Пақырнама және т.б. көптеген еңбектерін жазып қалдырған деген деректер кездеседі.

Мешіттің сипаттамасы

Теңіз деңгейінен 228 м биіктігінде, жартылай жер астында орналасқан Қылует мешіті кезінде 18 бөлмеден тұрған.  Мешіттің жер астында орналасуы, ол жақта өмір сүру жағдайын ауа райына тәуелді етпеу мақсатына сәйкес. Мәселен, жерасты қыста жылы, ал жазда салқын. Мешіттің ішінде адамның өмір сүріп, ғибадат етуіне жан-жақты қолайлы жағдай жасалған. Мешіттегі бөлмелер:

• “Ғар” бөлмесі – бір адамның құлшылық етуіне арналған жеке бөлме. Ол жер астында 4-4,5 метр тереңдікте орналасқан. “Ғар” бөлмесінің қабырғалары күйдірілген кірпіштен салынып, “балхи” әдісіне сәйкес жасалған төрт қырлы  күмбезбен жабылған. Қабырғаларында шұңғыл ойықтары бар және  ХІІ ғасырдағы “Әулие Құмшық Ата” мешіті құрылысының сызбасы бейнеленген. Бөлменің ұзындығы 135 см, ені 135 см және биіктігі 175 см.
• “Жамағатхана” бөлмесі – Қылует мешітіндегі ең үлкен және терезесі бар жалғыз бөлме. Мешіттің негізгі күмбезі осы Жамағатхана бөлмесіннің үстінде орналасқан. Күмбездің ішкі жағы ағаштан жасалса, шатыры темірмен қапталған. Шатырды ұстап тұратын негізі ретінде арнайы бағаналар қойылған. Бөлменің ұзындығы 20,9 метр, ені 14,7 метр және жалпы күмбезбен қоса есептегенде биіктігі 6,4 метр.
• “Құжыра” бөдмесі – шәкірттерге арналған бөлме.
• “Мешіт” бөлмесі
• Ыстық су дайындайтын, жуынатын, дәрет алатын бөлмелер. Кейбір деректерге сәйкес , мешіттің қонақүйлері мен жылқы байлайтын ат қоралары да болған екен.

Қылует мешіті Ұлы Отан соғысы жылдары кірпіштерін май зауытын соғуға қолдану үшін бұзылған. Дегенмен 1972-1973 жылдары Т.Н.Сенигова және 1979 жылы Е.А.Смағұлов зерттеушілерінің жүргізген археологиялық зерттеу жұмыстары нәтижесінде ХV-ХVІ ғасырларға тән «Қылует» мешітінің орны анықталған. 1942 жылы сәулетші ғалым А.Л.Шмидтің жасаған макеті бойынша сол жерде қайта қалпына келтірілді.

Дереккөздер

1. Хумар Ж. (2020). “Қылует жерасты мешітінің құпиясы”. Otyrar.kz желілік басылымы.
2. Қалыбай Ж. (2011). “Қожа Ахмет Яссауи (ХІ-ХІІ)”, Жұлдыздар отбасы Аңыз Адам журналы, №15 баспасы, 41 бет.
3. “Қылует жер асты мешіті”, (2019). Әзірет Сұлтан мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінің ресми сайт.