Шумақ

Шумақ – өлең сөзде бірнеше тармақтың белгілі ретпен топтасуы. Өлең-жырларда бір Шумақ екі жолдан, яғни тармақтан басталады. Мағынасы, ішкі құрылысы жағынан жекеленген екі тармақ (екі жол өлең) Шумақтың қарапайым, ықшам түрі. Бұл Шумақ, әсіресе, мақал-мәтел, нақыл сөздерде мол қолданылады. Көлемді өлең-жырларда ең көп кездесетіні төрт тармақты Шумақ. Сонымен қатар поэзияда алты, сегіз тармақты Шумақтар да қолданыла береді. Абайдың ұзынды-қысқалы сегіз тармақтан құралған Шумақты өзінше қиюластырып, шебер қолданудың тамаша үлгісі. Кейде тармақтар белгілі тәртіппен топталмай, еркін, әр мөлшерде алына береді. Мұны Шумақсыз өлең дейді. Тармақтарды бұлай еркін топтау қазақ жырларында жиі кездеседі. Шумақты әдебиет зерттеушілері көбіне өлең жолдарының (тармақтарының) топтасуы, ұйқастардың кезектесіп, алмасу тәртібі жағынан қарастырып келеді. Бұл да шумақтардың әр түрлі өрнек-үлгілерін ( мысалы , катрен, октава, рондо, сонет) ажыратып, айқындап сипаттауға мүмкіндік берді. Ал кейінгі кездерде Шумақ құрылысы жан-жақты – мағыналық, интонац., синтаксистік, ырғақ құрылысы жағынан зерттеле бастады.

Шумақ - мағыналық өзек-желісі, өрнек-кестесі ортақ жүйелі үйлесімге негізделген тармақтар тобы, ұйқастық тәртіппен кезектесуі, белгілі бір әуезділіктің сақталуы, өлең сөйлемдерінің жарасымдылыққа, ұнасымдылыққа, мәнерлілікке құрылуы, дауыс толасының, сөз, сөз тіркестері жігінің нақ-нағымен қабысып отыруы. Бұл-ұйқастық, ырғақтық, әуендік тұтастықтан, тепе-тең құрылыстан, түйінділіктен, етек-жеңі жинақылықтан туған, байланыстар үйлесуінен пайда болған сурет. Абайға дейінгі қазақ өлеңінің Шумағы үш түрлі: үш тармақты, төрт тармақты және көп тармақты болды. Абай ежелгі қазақ өлеңінің Ш. түрлерін ұтымды пайдаланумен қатар, он екі өлеңнің Шумағын шебер қиыстырып жаңаша құрған. Олар: «Сегіз аяқ», «Қор болды жаным», «Сен мені не етесің», «Бай сейілді», «Ем таба алмай», «Ата-анаға көз қуаныш», «Оспанға*>, «Бойы бұлғаң», «Қатыны мен Масақбай», «Буынсыз тілің», «Сұрғылт тұман дым бүркіп», «Тайға міндік». Абайдың осы елеңдерінің Шумақтары сыртқы құрылысы бойынша: алты тармақты, жеті тармақты, сегіз тармақты, тоғыз тармақты түрлерге бөлінеді. Алты елеңін алты тармақты етіп шығарған. Олар: «Қор болды жаным», «Бай сейілді», «Ем таба алмай», «Оспанға», «Бойы бұлғаң», «Қуаты оттай бүр қырып». Олар екі түрлі ұйқас тізбегіне негізделген: -а, -ә, -а, -ә, -б, -б және -а, -а, - ә, -а, -а, -ә. Және төрт елеңін жеті тармақты етіп келтірген. Мыс., «Сен мені не етесің?», «Ата-анаға көз қуаныш», «Қатыны мен Масақбай», «Тайға міндік». Ұйқастық түзілісі үш түрлі: -а, -ә, -ә, -б, -в, -в, -а, -а, -ә, -а, -ә, - б,-б, -в, -а, -ә, -а, -ә, -б, -б, -б. «Сегіз аяқ», «Кекбайға», «Қарашада өмір түр» сияқты жырлары сегіз жолды Шумақтан тұрады. Ұйқасы - а, -а, -ә, -б, -в, -в, -г, -д, -д, -а, -ә, -а, -ә, -б, -в,-б, -в. «Сен мені не етесін?» елеңінің тақтасы мынадай: Сен мені не етесің? Мені тастап, Өнер бастап, Жайыңа, Және алдап, Арбап, Өз бетіңмен сен кетесің. Ұйқасы -а, -ә, -ә, -б, -в, -в, -а. Өлең жолдарының әрқайсысы 6,7,4,4, 3,4,2,8 буынды болып келеді. Тармақ ұзындықтары әр түрлі. Бірде бір сөйлем, біресе бір сез тіркесі немесе дербес сез жеке тармақ есебінде жұмсалады. Бірнеше буынды жолдан күрт аз буынды тармаққа, аз буындыдан кеп буынды тармаққа ойысады. Секіртпелік әрі жүйелілік қасиет басым. Осындай алуан сырлы сипат-езгешеліктер Шумақ ішінде қилы-қилы суреттер тудырып, әуендік байлығын арттырады. саны 12. Әрбір 2 Ш-тың 1,7 тармақтары өзара үйлесіп отырады. Сөйтіп, Шумақ көлемінде дәлдікті, сәйкестікті берік сақтайды. Абай елеңдеріне Шумақ жүйесіндегі тармақ санының әр түрлілігі, тармақ түзілісіндегі орасан зор айырмашылықтар, яғни, ұзынды-қысқалы болып келуі, ұйқасушы буындардың әр қилылығы, ұйқастың орналасуы, үндесу тәртібіндегі өзгеше өзгерістер, еркін құбылулар тұтастай тән. Шумақ түзілісіндегі айнымалы суреттер ұйқас өріміне сәйкес соны қиысу тәсілдері, әуен сез алуандылығы, сездің мағыналық қуаты, кестелі-әсерлілік өткірлігі - өлеңнің көркемдік мазмұнымен, ақынның ішкі ой-сезім толқындарымен, суреткерлік қабілетімен, дархан дарын болмысымен сабақтас.

Дереккөздер

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
2. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9