Түрме

АБАҚТЫ - қылмыс істеген адамды уақытша қамауға арналған орын. өтеу үшін қылмыскерді бас бостандығынан айырып, бұрынғы қауіпті қылықтарын одан әрі өрістетпеу мақсатымен, оны басқа адамдардан, қоғамнан оқшаулатып, абақтыға қамаған. Байырғы қазақ тұрмысында қылмысты, жазалы адамды уақытша қамау қажет болса қолын артына байлап, кісе белдігін, баскиімін шешіп (әйелмен бірдей болды дегенді білдіреді), тізерлетіп, бетіне күйе жағып киіз үйдің керегесіне немесе үлкен арбаның доңғалағына таңып тастайды. Қасына күзетші қояды. Сондай-ақ, уақытша қамаудың киіз туырлыққа орап таңып тастау тәрізді жолдары да болған. Абақты сөзінің тағы бір көне нұсқасы лабақты. Жазалы, қылмысты адамды қауымнан оңашалаудың мырзақамақ түрме деген түрлері қазақ ортасында XIX ғасырдан тарала бастады. Ертеде көшпелілер арасында болмаған, кейінгі кезде пайда болған орыс отаршылдығымен бірге келген бұл «құбылысты», қазақтар тосырқап қабылдағанын Арқадағы әнші Мәдидің:

Зындан. Бухара, 1915 ж.

Абақты қатар-қатар болады екен, Ішіне жақсы-жаман толады екен,  Ішіне сол шіркіннің кіріп барсаң,  Көңілің су селкендей болады екен,  

- деген өлеңінен байқауға болады. «Жігіттің жақсысы ортамда сыналады, аттың жақсысы арбада сыналады», - деген мақалдағы ортам жерден терең етіп ор қазылып, жан-жағы айналдырыла қоршалды. Қылмыскердің аяқ-қолын байлап, абақтының осы түрі ортамға салып қойған. Айыпты адамды ұстайтын ортамға ұқсас, жерден мүлдем терең етіп қазылған абақтының түрі - зындан шығыс елдерінде ертеде кең таралған.

Дереккөздер

1. Бабгіүлы А. Таңдамалышығармалары. Өлгий, 1987; Омарханов Қ. Қазақ елінің дәстүрлі құқығы. Астана: Елорда, 2003; ҚӘТС. 1-том, Алматы: Арыс, 2006.
2. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2