Трансұлттық корпорация

Трансұлттық корпорация, — келісілген саясат пен ортақ стратегия жүргізуге мүмкіндік беретін шешімдер қабылдау жүйесіне сәйкес екі немесе одан көп елде жұмыс істейтін бөлімшелері бар, орналасқан еліне, меншік нысанына тәуелсіз, жекеше, мемлекеттік немесе аралас кәсіпорын; шетелге тікелей қаржы (инвестиция) салушы фирма. Трансұлттық корпорацияның қай елдікі екені оның штаб-пәтері орналасқан ел бойынша анықталады. Төлем балансы тұрғысынан шетелдік кәсіпорынның кез келген несие беруі немесе акцияларды (жарғылық капиталдағы жарнапұлды) сатып алуы шетелдің тікелей қаржы салуына жатады.

Қазіргі нарықтық экономика кезінде ішкі және сыртқы экономиканың дамуы мемлекеттің саяси – экономикалық жағдайының өзгеруінің себептерінің бірі. Әлемдік тәжірибе сыртқы нарықты жаулауда көптеген шаралар қолдануда, соның тиімдісі трансұлттық корпорациялар құру.

ТҰК өзінің дамуында бірнеше кезеңдерден өтті. Алғашқы ТҰК ХІХ ғасырдың соңынан бастап бірінші дүниежүзілік соғыс (1914-1918ж) кезеңдерінде пайда болды. Ол кезде Азия, Африка елдерінде шикізат ресурстарын өндірумен айналысты. Олар көбіне картель және синдикат ретінде қызмет атқарды. Екінші кезең (1918-1939 ж) дүниежүзілік соғыс кезінде болғандықтан табыс әкелетін іспен, яғни қару-жарақ және әскери техниканы өндірумен айналысты. Ол елдерге Еуропа, Жапония, Американы жатқызуға болады. Үшінші кезең екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі уақытты қамтыды. Бұл кезеңде ғылыми-техникалық кезең, ғылым және өндіріс (атом энергетикасы, электронды құралдар, космос) зерттеулері. Көбіне ұйымдық қатынас бойынша концерн, конгломератқа ұқсас болды. Төртінші кезең 1970-1980 жылдары дами бастады. Нарық дами бастағасын, бәсекелестік деңгейі жоғарылап, дамушы дүниежүзілік ТҰК құрылды. Бесінші кезең ХХ ғасырда аумақтық экономикалық интеграция кезінде дамыды. Бірлескен экономикалық аумақтар пайда болды. Бас компаниялар мен олардың еншілес мекемелерінің өзара қатынасы түрі жөнінен барлық трансұлттық компаниялар үш түрге бөлінеді:

• Этноцентрлік (этноорталықтық)
• Полицентрлік немесе аймақтық
• Геоцентрлік

« журналының мәліметтеріне қарағанда, әлемдегі 100-ден аса ірі корпорацияның 35-і мұнай және осыған ұқсас секторларда жұмыс істейді екен. Егер осыдан 15-20 жыл бұрын ірі трансұлттық корпорациялардың барлығы Батыс Еуропа, АҚШ және Жапония елдерінің үлесінде болса, қазір едәуір бөлігін енді Оңтүстік Корея, Қытай, Ресей және Бразилия елдерінің ірі компаниялары құра бастаған. Өйткені, бұл елдер трансұлттық корпорциялардың ел экономикасының іргесін кеңейтудегі рөліне мән беріп, оларға барынша көмек көрсетуде.

ТҰК экокономикадағы негізгі салаларда алатын орны

Сараптама бойынша 100 ірі қаржылық емес ТҰК-лар арасында 13-і химикалық-фармацевтикалық құрылым (SA, BASF AG,Pfiser Inc., Procter&Gamble, Bayer AG, Du Pont (E.I.) De Nemours), 12-сі бөлшек сауда және қызмет көрсету бойынша(Wal-Mart Stores, Carrefour SA), 10-ы автокөлік өндірісі бойынша(Ford Motors Company, General Motors, Toyota Motors Corporation Volkswagen Group), коммуналдық қызмет көрсету 9 және электронды жабдықтар өндірушілер 9 (General Electric, Siemens AG, IBM, Sony Corporation, Hewlett-Packard), 8-і мұнай өндірушілер(Dutch/Shell Group, Total Fina Elf, ExxonMobil, ChevronTexaco) және 7-і телекоммуникция(Vodafone Group Pls, France Telecom, Telefonica SA, Deutsche Telekom AG). Сонымен қатар сусындар мен азық-түліктер, металлургия бойынша 5 ТҰК және 2 көлік пен қағаз басып шығарумен айналысушы ТҰК жатады. ТҰК жағымды жақтарына ТҰК-да жаңа технологияларды қолдануға, өндіріс пен басқару қызметінде жаңашылдық енгізуге, ЖІӨ-ді жоғарлатуға, инвестиция тартуға, төлем балансының және экспортқа шығарылатын өнімнің табысын жоғарлатуға көмектеседі. Ал кері жақтарына көбіне нарықтың монополиялық жағдайға түсуі. ТҰК-ның қоры көп болғандықтан, олар нарықтағы кішігірім компанияларды сатып алады немесе өз бәсекелестерін демпинг арқылы жойып, кейін бағаны көтере алады.

Қазақстан қазір астық экспорты жөнінен әлемдегі ең озық алты елдің қатарына кіреді. Ал ұн экспорты жөнінен алдыңғы үштіктің құрамында. Қазақстанның астық жөніндегі экспорттық саясатын жүзеге асыруға “Азық-түлік келісім-шарт корпорациясы” АҚ барынша үлес қосып отыр.

Дереккөздер

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
2. Имандосов М.С. Қазіргі бизнес құрылымндағы қаржы – өнеркәсіптік топтар. ҚазЭу хабаршысы 2003