Сунь Ятсен (қыт. 孫逸仙, 12 қараша, 1866 жыл - 12 наурыз, 1925 жыл) – қытайлық революционер, Гоминьдан (KMT) партиясының негізін қалаушы, құрметті қоғам қайраткері. 1940 жылы Сунь Ятсен «ұлт әкесі» титулын алды.
Сунь Ятсен қыт. 孫逸仙 | |||
Қытай саясаткері | |||
Лауазымы | |||
---|---|---|---|
| |||
1 қаңтар — 1 қаңтар 1912 жыл | |||
Ізашары | лауазым ұйымдастырылған | ||
Ізбасары | Юань Шикай | ||
Өмірбаяны | |||
Партиясы | Гоминьдан | ||
Білімі | Қытайлықтарға арналған Гонконг медициналық колледжі | ||
Діні | - | ||
Дүниеге келуі | 12 қараша 1866 Цуйхэн, Сяншань уезді (қазіргі , Гуандун провинциясы) | ||
Қайтыс болуы | 12 наурыз 1925 (58 жас) Бейжің, Қытай Республикасы | ||
Жерленді | Сунь Ятсен мазары, Нанкин | ||
Жұбайы | Лю Мучжэнь (1885—1915) Каору Отсуки (1903—1906) (1915—1925) Чен Цуйфен | ||
Балалары | Сунь Янь Сунь Ван Фумико Миягава | ||
Қолтаңбасы | |||
өңдеу |
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Өмірбаяны
1866 жылы 12 қарашада уездінің ауылында дүниеге келді. Оның басқа да немесе , яғни « дегенді білдіретін есімі болған. Ең бірінші жергілікті мектепте оқиды, бірақ кейіннен Гавайя аралына оқуға кетеді. Гонолулу мидициналық колледжінде білім алады. 1883 жылда Қытайға қайта оралады. 1892 Гонконг дәрiгерлiк институтын бiтiрдi. 1894 жылы маньчжурияға қарсы «Қытай қайта туу одағын» төңкерiс ұйымының негiзін салды. Көтерiлiстер өткізудің сәтсiз талпыныстарынан кейiн Ятсен Еуропаға ,шетелге эмиграцияланып, төңкерiс күресіне ақша жинай отырып, АҚШ, Канада және Жапония елдерінде саяхаттады. 1905 жылы Токиода « қытай революциялық ұйымды құрады. 1911 жылы қазанда өткен көтеріліс жеңісінен кейін ол Қытайға оралып, президент тағына таңдалады. Бірақ кейіннен император әскерінің қолбасшысы Юань Шикайға президент лауазымын беруге мәжбүр болды. 1912 жылы Гоминьдан партиясының негізі қаланады. 1913 жылы екінші революцияны бастап, бірақ, өкінішке орай, жеңіліске ұшырайды. Сондықтан исен Жапония қашуға мәжбүр болады.
1922 жылы Сунь Ятсен мен Чэнь Цзюнмин арасында қақтығыс болады. 1923 жылы Ятсен Кантон үкіметін құрады. Қытайды біріктіру мен жапондықтарға тойтарыс беру үшін , коммунистермен ынтымақтастыққа келеді. 1925 жылы Пекинда бауыр қатерлі дертінен қайтыс болып, Нанкинде жерленеді.
«Төртінші мамыр қозғалысы»
«Төртінші мамыр қозғалысы» деген атпен танымал болған Пекиннен басталған студенттер толқулары ерекше күшке айналды. Париждегі бейбіт конференциясында Шандун түбегіндегі бұрынғы герман ықпал аймағын Жапонияға беру туралы шешіміне наразылық ретінде туындаған болатын. Қытайда көпшілік Антанта соғысты жеңімпаз болып аяқтады, Қытай герман коалициясында солармен одақтас болғандықтан Шандун провинциясындағы Германияның ықпал ету аймағы Қытайға қайтарылады деп үміттенген еді. Дегенмен Парижде бейбіт конференцияда қатысушылар Шандун Жапония бақылауында болу керек деп шешті.
1919 ж 4 мамырында басталған толқу 2 апта ішінде бастапқыда Пекин студенттері одан кейін халықтың басқа топтары»Отанға қауіп төніп тұр»,»21 талап жойылсын», «Мемлекеттің егемендігін сақтап қаламыз» жәнен т.б. ұрандар көтеріп, белсенді түрде наразылық көрсете бастады. Нәтижесінде Үкімет Версаль бейбіт келісіміне қол қоюдан бастартып, отставкаға кетуге мәжбүр болды.
Сунь Ятсен осы кезде Шанхайда еді, бұл қозғалысты қолдағанымен оның өзі және әріптестері қозғалысты дайындаумен өткізуге қатынасқан жоқ. Бұдан бұрын Парижге жіберілетін делегаттар құрамы туралы мәселе қарағанда да,Ол Қытайдың барлық халқының мүддесін қорғаушы емеспін оның құрамына кіруден бастартады.Олбүкіл елдің саяси,экономикалық бірлігін қалпына келтіруге шақырады,тіпті қарулы жолды да ұсынды. Солтүстік пен Оңтүстік саяси біріктіру үшін ресей большевиктерінің тәжірбиесіне ден қоя бастады.
1919 ж қазанда революцияға дайындалу үшін Гоминьдан қалпына келтіріледі. Дегенменде жеңіске жету үшін Сунь Ятсен оңтүстік дуцзуннің қарулы құрлымдарына арқа сүйеу керек деп есептеді. Ал, олар болса өз мақсатына жету үшін қайтадан Гоминьданның беделін пайдалануға қарсы болмады. 1920 ж аяғында Сунь Ятсен Оңтүстік Қытайға қайта оралып, призиденттік қызтетке сайланып, солтүстікке қарсы жорыққа дайындалып жатқан шақта жергілікті билеушілер оны орнына түсіріп тастаған соң Шанхайға қайтты.
Сунь Ятсен маңызды мәселелерді шешудегі жігерсіздігі мен әлсіздігіне көзі жеткен радикалды қайраткерлер дағдарыстан шығу жолы марксизм ілімі мен коммунистік партия құру деп білді.1920-1921 ж І жартысында Қытайда шағын үйірмелер құрылып 56 дан 60 дейін мүшелер болды.Елдегі Марксизмнің басты насихатшылары профессор Чэнь Дусю мен Ли Дачнао болды.
1921 ж жазында Коминтерн бастамасымен Шанхайда Қытай коммунистік партиясының Құрылтай сьезі өтті. 7 маркистік үйірмеден 12 адам қатысады. Жартылай астыртын жағдайда жүргізілді. Сьезд әртүрлі саяси қозғалыстар (Гоминдан да) ынтымақтаспауға, кәсіподақ ұйымдастыру, пролитариаттық саяси сауатын ашу, реакцияға қарсы толқуларға қатысу және т.б міндеттер қойды. Тек 1922 ж Екінші сьезде Комитерннің қысымы мен КПК Гоминданмен бірге біріңғай ұлттық демократиялық майдан құру туралы шешім қабылдайды. Себебі Москвада Сунь Ятсенді болашағы мол одақтас ретінде көзқарас қалыптасқан болатын.
1923 ж ақпанда Сунь Ятсен қайтадан Оңтүстікке оралып үкіметті басқарып, өзінің партиясын КПК бірлесе қимылдауға бағыттаған қайта ұйымдастыру жұмыстарын жүргізді. Бірақта Гоминданның оңтүстік қанаты оны қатты сынға алады, олар сыртқы күшке сенген болатын. КПК оңтүстік аудандарда жұмыс істейтін болды. 1923 ж көктемде ЦК КПК Гуанчжоуға көшірілді. 1923 ж қазанда Сунь Ятсеннің өтініші бойынша КСРО саяси көмекшісі ретінде оңтүстік үкімет қарамағына сол кездегі белгілі большивиктер қайраткері М.М Бородин, Павлов П.А., Блюхер К.А және болашақ революциялық армияның кадрларын дайындайтын әскери мамандар тобы келеді.
Сунь Ятсеннің «үш халықтық принципі»
1924 ж басында Гуаньчжоуда Гоминданның І-сьезі өтіп онда КПК мен бір майдан құру туралы шешім қабылданды. Сьез шешімінде Сунь Ятсеннің «үш халықтық принципіне» жаңа трактовка берілді. «Ұлтшылдық» дегеніміз енді Қытайдағы шетелдік қанаудың жойылуы және барлық ұлттар теңдігі «Демократизм» халыққа кең құқық пен теңдік қамтамасыз ететін мемлекеттік құрлыс құру, «халық игілігі» шаруаларға жер бөліп беру, жұмысшыларды әлеуметтік қорғау және т.б. деп түсіндірілді. Бастапқыда «Ұлтшылдық» Қытайдың бірінші міндеті Цин әулетін құлату және Қытай (Хань) үкіметіне оралу. 2- «Демократизм» монархия құлаған соң буржуазиялық-демократиялық республика орнату. 3- «Халық игілігі» жерге деген құқықты теңестіру және оны национализациялау (1905ж). Жаңа трактовкада «Үш халықтық принцип» Гоминданның саяси бағдарламасын құрады. Сунь Ятсен дүниежүзілік саяси ойларға өз үлесін қосады.Ол 3 халықтық принцип пен 5 билік конституциясын ұсынады. Үш халықтық принцип ұлтшылдық, халық билігі және халық игілігі жүзінде негізделді. Ал бес билік конституциясының идеясы- мінсіз демократиялық мемлекет осы 5 негізгі билік түрімен жүзеге асады: заң, қылмыс, атқарушы, таңдаулы және бақылау. Сунь Ятсеннің негізгі ұраны- «жер шаруаларға берілсін». Сунь Ятсенді тек ұлы ойшыл ғана емес, ұлы қоғам қайраткері ретінде саналады. Оны «Нақты саясат Конфуцииі» деп те атайды. Осы кезде Қытай қоғамында радикалды көзқарастартар күшейе түсті. Олардың негізгі мақсаты айтып кеткендей, Қытайды тәуелсіз Ұлы державаға айналдыру, ішки не сыртқы болсын, шетел державаларынан тәуелді болмау болды.Бұған объективті түрде қызығушылық танытқан қытай ұлттық буржуазиясы болды. Олар мемлекеттің дамуына кедергі болып отырған шетелдіктердің қысымы екенін көрді.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Sun Yatsen kyt 孫逸仙 12 karasha 1866 zhyl 12 nauryz 1925 zhyl kytajlyk revolyucioner Gomindan KMT partiyasynyn negizin kalaushy kurmetti kogam kajratkeri 1940 zhyly Sun Yatsen ult әkesi titulyn aldy Sun Yatsen kyt 孫逸仙Қytaj sayasatkeriLauazymyTu Қytaj Respublikasynyn uakytsha prezidenti1 kantar 1 kantar 1912 zhylIzashary lauazym ujymdastyrylganIzbasary Yuan ShikajӨmirbayanyPartiyasyGomindanBilimiҚytajlyktarga arnalgan Gonkong medicinalyk kolledzhiDini Dүniege kelui 12 karasha 1866 1866 11 12 Cujhen Syanshan uezdi kazirgi Guandun provinciyasy Қajtys boluy 12 nauryz 1925 1925 03 12 58 zhas Bejzhin Қytaj RespublikasyZherlendi Sun Yatsen mazary NankinZhubajy Lyu Muchzhen 1885 1915 Kaoru Otsuki 1903 1906 1915 1925 Chen CujfenBalalary Sun Yan Sun Van Fumiko MiyagavaҚoltanbasyondeu Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Өmirbayany1866 zhyly 12 karashada uezdinin auylynda dүniege keldi Onyn baska da nemese yagni degendi bildiretin esimi bolgan En birinshi zhergilikti mektepte okidy birak kejinnen Gavajya aralyna okuga ketedi Gonolulu midicinalyk kolledzhinde bilim alady 1883 zhylda Қytajga kajta oralady 1892 Gonkong dәrigerlik institutyn bitirdi 1894 zhyly manchzhuriyaga karsy Қytaj kajta tuu odagyn tonkeris ujymynyn negizin saldy Koterilister otkizudin sәtsiz talpynystarynan kejin Yatsen Europaga shetelge emigraciyalanyp tonkeris kүresine aksha zhinaj otyryp AҚSh Kanada zhәne Zhaponiya elderinde sayahattady 1905 zhyly Tokioda kytaj revolyuciyalyk ujymdy kurady 1911 zhyly kazanda otken koterilis zhenisinen kejin ol Қytajga oralyp prezident tagyna tandalady Birak kejinnen imperator әskerinin kolbasshysy Yuan Shikajga prezident lauazymyn beruge mәzhbүr boldy 1912 zhyly Gomindan partiyasynyn negizi kalanady 1913 zhyly ekinshi revolyuciyany bastap birak okinishke oraj zheniliske ushyrajdy Sondyktan isen Zhaponiya kashuga mәzhbүr bolady 1922 zhyly Sun Yatsen men Chen Czyunmin arasynda kaktygys bolady 1923 zhyly Yatsen Kanton үkimetin kurady Қytajdy biriktiru men zhapondyktarga tojtarys beru үshin kommunistermen yntymaktastykka keledi 1925 zhyly Pekinda bauyr katerli dertinen kajtys bolyp Nankinde zherlenedi Tortinshi mamyr kozgalysy Tortinshi mamyr kozgalysy degen atpen tanymal bolgan Pekinnen bastalgan studentter tolkulary erekshe kүshke ajnaldy Parizhdegi bejbit konferenciyasynda Shandun tүbegindegi buryngy german ykpal ajmagyn Zhaponiyaga beru turaly sheshimine narazylyk retinde tuyndagan bolatyn Қytajda kopshilik Antanta sogysty zhenimpaz bolyp ayaktady Қytaj german koaliciyasynda solarmen odaktas bolgandyktan Shandun provinciyasyndagy Germaniyanyn ykpal etu ajmagy Қytajga kajtarylady dep үmittengen edi Degenmen Parizhde bejbit konferenciyada katysushylar Shandun Zhaponiya bakylauynda bolu kerek dep sheshti 1919 zh 4 mamyrynda bastalgan tolku 2 apta ishinde bastapkyda Pekin studentteri odan kejin halyktyn baska toptary Otanga kauip tonip tur 21 talap zhojylsyn Memlekettin egemendigin saktap kalamyz zhәnen t b urandar koterip belsendi tүrde narazylyk korsete bastady Nәtizhesinde Үkimet Versal bejbit kelisimine kol koyudan bastartyp otstavkaga ketuge mәzhbүr boldy Sun Yatsen osy kezde Shanhajda edi bul kozgalysty koldaganymen onyn ozi zhәne әriptesteri kozgalysty dajyndaumen otkizuge katynaskan zhok Budan buryn Parizhge zhiberiletin delegattar kuramy turaly mәsele karaganda da Ol Қytajdyn barlyk halkynyn mүddesin korgaushy emespin onyn kuramyna kiruden bastartady Olbүkil eldin sayasi ekonomikalyk birligin kalpyna keltiruge shakyrady tipti karuly zholdy da usyndy Soltүstik pen Ontүstik sayasi biriktiru үshin resej bolshevikterinin tәzhirbiesine den koya bastady 1919 zh kazanda revolyuciyaga dajyndalu үshin Gomindan kalpyna keltiriledi Degenmende zheniske zhetu үshin Sun Yatsen ontүstik duczunnin karuly kurlymdaryna arka sүjeu kerek dep eseptedi Al olar bolsa oz maksatyna zhetu үshin kajtadan Gomindannyn bedelin pajdalanuga karsy bolmady 1920 zh ayagynda Sun Yatsen Ontүstik Қytajga kajta oralyp prizidenttik kyztetke sajlanyp soltүstikke karsy zhorykka dajyndalyp zhatkan shakta zhergilikti bileushiler ony ornyna tүsirip tastagan son Shanhajga kajtty Sun Yatsen manyzdy mәselelerdi sheshudegi zhigersizdigi men әlsizdigine kozi zhetken radikaldy kajratkerler dagdarystan shygu zholy marksizm ilimi men kommunistik partiya kuru dep bildi 1920 1921 zh I zhartysynda Қytajda shagyn үjirmeler kurylyp 56 dan 60 dejin mүsheler boldy Eldegi Marksizmnin basty nasihatshylary professor Chen Dusyu men Li Dachnao boldy 1921 zh zhazynda Komintern bastamasymen Shanhajda Қytaj kommunistik partiyasynyn Қuryltaj sezi otti 7 markistik үjirmeden 12 adam katysady Zhartylaj astyrtyn zhagdajda zhүrgizildi Sezd әrtүrli sayasi kozgalystar Gomindan da yntymaktaspauga kәsipodak ujymdastyru prolitariattyk sayasi sauatyn ashu reakciyaga karsy tolkularga katysu zhәne t b mindetter kojdy Tek 1922 zh Ekinshi sezde Komiternnin kysymy men KPK Gomindanmen birge biringaj ulttyk demokratiyalyk majdan kuru turaly sheshim kabyldajdy Sebebi Moskvada Sun Yatsendi bolashagy mol odaktas retinde kozkaras kalyptaskan bolatyn 1923 zh akpanda Sun Yatsen kajtadan Ontүstikke oralyp үkimetti baskaryp ozinin partiyasyn KPK birlese kimyldauga bagyttagan kajta ujymdastyru zhumystaryn zhүrgizdi Birakta Gomindannyn ontүstik kanaty ony katty synga alady olar syrtky kүshke sengen bolatyn KPK ontүstik audandarda zhumys istejtin boldy 1923 zh koktemde CK KPK Guanchzhouga koshirildi 1923 zh kazanda Sun Yatsennin otinishi bojynsha KSRO sayasi komekshisi retinde ontүstik үkimet karamagyna sol kezdegi belgili bolshivikter kajratkeri M M Borodin Pavlov P A Blyuher K A zhәne bolashak revolyuciyalyk armiyanyn kadrlaryn dajyndajtyn әskeri mamandar toby keledi Sun Yatsennin үsh halyktyk principi 1924 zh basynda Guanchzhouda Gomindannyn I sezi otip onda KPK men bir majdan kuru turaly sheshim kabyldandy Sez sheshiminde Sun Yatsennin үsh halyktyk principine zhana traktovka berildi Ұltshyldyk degenimiz endi Қytajdagy sheteldik kanaudyn zhojyluy zhәne barlyk ulttar tendigi Demokratizm halykka ken kukyk pen tendik kamtamasyz etetin memlekettik kurlys kuru halyk igiligi sharualarga zher bolip beru zhumysshylardy әleumettik korgau zhәne t b dep tүsindirildi Bastapkyda Ұltshyldyk Қytajdyn birinshi mindeti Cin әuletin kulatu zhәne Қytaj Han үkimetine oralu 2 Demokratizm monarhiya kulagan son burzhuaziyalyk demokratiyalyk respublika ornatu 3 Halyk igiligi zherge degen kukykty tenestiru zhәne ony nacionalizaciyalau 1905zh Zhana traktovkada Үsh halyktyk princip Gomindannyn sayasi bagdarlamasyn kurady Sun Yatsen dүniezhүzilik sayasi ojlarga oz үlesin kosady Ol 3 halyktyk princip pen 5 bilik konstituciyasyn usynady Үsh halyktyk princip ultshyldyk halyk biligi zhәne halyk igiligi zhүzinde negizdeldi Al bes bilik konstituciyasynyn ideyasy minsiz demokratiyalyk memleket osy 5 negizgi bilik tүrimen zhүzege asady zan kylmys atkarushy tandauly zhәne bakylau Sun Yatsennin negizgi urany zher sharualarga berilsin Sun Yatsendi tek uly ojshyl gana emes uly kogam kajratkeri retinde sanalady Ony Nakty sayasat Konfuciii dep te atajdy Osy kezde Қytaj kogamynda radikaldy kozkarastartar kүsheje tүsti Olardyn negizgi maksaty ajtyp ketkendej Қytajdy tәuelsiz Ұly derzhavaga ajnaldyru ishki ne syrtky bolsyn shetel derzhavalarynan tәueldi bolmau boldy Bugan obektivti tүrde kyzygushylyk tanytkan kytaj ulttyk burzhuaziyasy boldy Olar memlekettin damuyna kedergi bolyp otyrgan sheteldikterdin kysymy ekenin kordi