Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Орал мен Торғай облыстарындағы көтеріліс (1869) - 19 ғасырдың І-жартысында Торғай және Орал облыстарында бұқара халықты қанау жылдан-жылға күшейе түсті.
Көтеріліс операциясы
Патша үкіметі қазақ жерін өлшеусіз кесіп ала бастады. 1810 ж. Елек, Қурайлы өзендерінің бойынан 700 мың десятина жер, 1830 ж. Ор өзенінен Березовкаға дейін 7,5 млн десятина жер, Ор мен өзендері бойындағы шабындықтарды және 1865 ж. Орал өкілдерінің оң жағалауынан қырға қарай 25 шақырым жер алынып, Орал, Орынбор казак-орыс әскерлеріне берілді. Аманқарағай, Наурызым ормандарын Орынбор әкімшілігі пайдаланды. Жер үшін күрес шиеленісіп, мал шаруашылығы күйзелді. 1851 ж. жайылымдық жерсіз қалған Кіші жүз шаруалары малының жартысы қырғынға ұшырады, Қазақтар тұзды (Елек, Тұзтөбе, ақжал), балықты (Шалқар, Қамыстысамар және т.б.) көлдер мен өзендерден (Есіл, Ор, Орал) ығыстырылды. Жем өкілдерінің төменгі бойы мен Каспий теңізінің шығыс жағалаулары Ресей кәсіпшілерінің меншігіне алынды. Жерсіз қалған көп рулар қырға қоныс аударуға мәжбүр болды. Патша үкіметі 1867-68 жылдардағы реформаны күшіне енгізе бастады. Реформа отарлық езгі мен патша чиновниктерінің үстемдігін күшейтті. Алым-салық көбейіп, қанаудың одан әрі күшейе түсуі бұқара халықтың жаппай наразылығын тудырды. 19 ғасырдың 60 жылдарында әр түтінге салынатын салықтың жалпы мөлшері 10-12 сомға жетіп, ол кедейлерден байлармен бірдей өндірілді. Заттай төлемдер тұрақты алымға айналды. Кіші жүз қазақтары мемлекет кіресін тегін тарту үшін (Наурызым орманынан Сырдария бойындағы қалаларға ағаш тасу және т.б.) түйешілермен (5 түйеге бір адамнан) қоса 4 мың түйе беруге, Орта Азия хандарына жорық жасап жатқан патша әскерлерін азық-түлікпен, баспанамен, жылы киімдермен және т.б. жабдықтауға міндетті болды. Тек 1839-40 жылдары ғана 14 мың түйе, 15 мың пұт ет, 15 мың саржан киіз, 10 мың бас киім, қолғап алынды. Жергілікті әкімдер халық есебінен көлікпен, қаражатпен қамтамасыз етілді. Күйзеліске ұшыраған кедейлер топ-тобымен казак-орыс шептеріне, ірі қалаларға жалдануға кете бастады. 50 жылдары Орал казак-орыс шептерінде 20 мыңнан астам қазақ кедейлері жалданды.
Жаңа ереже
Жалшылардың қоныстауына, егіншілікпен айналысуына тыйым салынды. 1868 ж. патша үкіметі Қазақстанды отарға түпкілікті айналдыруды көздеген «Жаңа ереже» қабылдады. Жер үкімет меншігі болып жарияланды. Қазақтар пайдаланған жері үшін түтін басы бұрынғы 1 сом 50 тиынның орнына 3 сом 50 тиын төледі, түрлі алымдар көбейді. Бұл көшпелі халықтың жаппай наразылығын тұғызды. 1868 ж. желтоқсандағы «Жаңа ережеге» сәйкес Кіші жүз екі облыс, 8 уезге бөлінді. Оның батыс жағы Орал казак-орыс әскерлерінің жерлеріне қосылып, Орал облысы, ал шығысында Торғай облысы құрылды. 1869 жылдың басында елге ұйымдастыру комиссиялары шықты. Комиссия халық санағын жүргізіп, салық жинауға, жергілікті әкімдер «сайлауын» өткізуге, болыстар құруға кірісті. Бұл халық наразылығын күшейтіп, көтерілістің шығуына тікелей түрткі болды. Табын, Кете, Адай, Таз, Ысық, Шеркеш, Есентемір руларының қарулы көтерілісшілері 1868 ж. 21 наурызда Гурьев қаласындағы ұйымдастыру комиссиясына шабуыл жасап, 10 көлік пен 900 сомның бағалы затын қолға түсірді, комиссия мүшелері қашып кетті. Қаракөлдегі Ысық және Беріш рулары «Ережені» қабылдамады, ұйымдастыру комиссиясын кейін қайтарды. 1869 ж. қаңтарда барлық уездердегі ұйымдастыру комиссиялары «Ережені» жүргізуді тоқтатты. 1869 ж. ақпанда ұйымдастыру комиссиялары бұрынғы сұлтан-әкімдері (М.Баймұхамедов, Сейдалин. Б.Кейкин) ертіп елге қайта шықты. «Ережеге» күшті қарсылық көрсеткен руларға «ықпал» ету үшін зеңбіректермен қаруланған 700 әскерді қырдағы бекіністерге жіберді. Елек өзен бойында 200 әскер күзеткен азық тартқан отрядқа 600-ге тарта көтерілісші қазақтар шабуыл жасап, арбаларын қиратып, бірнеше адамын өлтіріп жарақаттады. 1869 ж. наурызда ұйымдастыру комиссиясына қарсы көтеріліс ішінара Торғай облысын, ал Орал облысын түгел қамтыды. Көтеріліс дүмпуінен қорыққан ірі феодалдар (сұлтандар, билер, дін басылары) мал-мүлкін айдап оңтүстікке, одан Хиуаға өтіп кетті.
Көтіріліс аяқталуы
Шаруалардың бұл көтерілісі нашар ұйымдастырылды, стихиялық түрде өтті, сондықтан жеңіліске ұшырады. Солай бола тұрса да, Орал мен Торғай облыстарындағы көтеріліс қазақ шаруаларының отарлау саясатына, қанаушыларға қарсы қозғалысының ерекше бір көрінісі болды.
Дереккөздер
- “Қазақ Совет Энциклопедиясы, VI том
- Қазақ ССР тарихы, 1-т., А., 1957, 418-20-б.
- Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т.Алматы: Атамұра, 2008.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Oral men Torgaj oblystaryndagy koterilis 1869 19 gasyrdyn I zhartysynda Torgaj zhәne Oral oblystarynda bukara halykty kanau zhyldan zhylga kүsheje tүsti Koterilis operaciyasyPatsha үkimeti kazak zherin olsheusiz kesip ala bastady 1810 zh Elek Қurajly ozenderinin bojynan 700 myn desyatina zher 1830 zh Or ozeninen Berezovkaga dejin 7 5 mln desyatina zher Or men ozenderi bojyndagy shabyndyktardy zhәne 1865 zh Oral okilderinin on zhagalauynan kyrga karaj 25 shakyrym zher alynyp Oral Orynbor kazak orys әskerlerine berildi Amankaragaj Nauryzym ormandaryn Orynbor әkimshiligi pajdalandy Zher үshin kүres shielenisip mal sharuashylygy kүjzeldi 1851 zh zhajylymdyk zhersiz kalgan Kishi zhүz sharualary malynyn zhartysy kyrgynga ushyrady Қazaktar tuzdy Elek Tuztobe akzhal balykty Shalkar Қamystysamar zhәne t b kolder men ozenderden Esil Or Oral ygystyryldy Zhem okilderinin tomengi bojy men Kaspij tenizinin shygys zhagalaulary Resej kәsipshilerinin menshigine alyndy Zhersiz kalgan kop rular kyrga konys audaruga mәzhbүr boldy Patsha үkimeti 1867 68 zhyldardagy reformany kүshine engize bastady Reforma otarlyk ezgi men patsha chinovnikterinin үstemdigin kүshejtti Alym salyk kobejip kanaudyn odan әri kүsheje tүsui bukara halyktyn zhappaj narazylygyn tudyrdy 19 gasyrdyn 60 zhyldarynda әr tүtinge salynatyn salyktyn zhalpy molsheri 10 12 somga zhetip ol kedejlerden bajlarmen birdej ondirildi Zattaj tolemder turakty alymga ajnaldy Kishi zhүz kazaktary memleket kiresin tegin tartu үshin Nauryzym ormanynan Syrdariya bojyndagy kalalarga agash tasu zhәne t b tүjeshilermen 5 tүjege bir adamnan kosa 4 myn tүje beruge Orta Aziya handaryna zhoryk zhasap zhatkan patsha әskerlerin azyk tүlikpen baspanamen zhyly kiimdermen zhәne t b zhabdyktauga mindetti boldy Tek 1839 40 zhyldary gana 14 myn tүje 15 myn put et 15 myn sarzhan kiiz 10 myn bas kiim kolgap alyndy Zhergilikti әkimder halyk esebinen kolikpen karazhatpen kamtamasyz etildi Kүjzeliske ushyragan kedejler top tobymen kazak orys shepterine iri kalalarga zhaldanuga kete bastady 50 zhyldary Oral kazak orys shepterinde 20 mynnan astam kazak kedejleri zhaldandy Zhana erezheZhalshylardyn konystauyna eginshilikpen ajnalysuyna tyjym salyndy 1868 zh patsha үkimeti Қazakstandy otarga tүpkilikti ajnaldyrudy kozdegen Zhana erezhe kabyldady Zher үkimet menshigi bolyp zhariyalandy Қazaktar pajdalangan zheri үshin tүtin basy buryngy 1 som 50 tiynnyn ornyna 3 som 50 tiyn toledi tүrli alymdar kobejdi Bul koshpeli halyktyn zhappaj narazylygyn tugyzdy 1868 zh zheltoksandagy Zhana erezhege sәjkes Kishi zhүz eki oblys 8 uezge bolindi Onyn batys zhagy Oral kazak orys әskerlerinin zherlerine kosylyp Oral oblysy al shygysynda Torgaj oblysy kuryldy 1869 zhyldyn basynda elge ujymdastyru komissiyalary shykty Komissiya halyk sanagyn zhүrgizip salyk zhinauga zhergilikti әkimder sajlauyn otkizuge bolystar kuruga kiristi Bul halyk narazylygyn kүshejtip koterilistin shyguyna tikelej tүrtki boldy Tabyn Kete Adaj Taz Ysyk Sherkesh Esentemir rularynyn karuly koterilisshileri 1868 zh 21 nauryzda Gurev kalasyndagy ujymdastyru komissiyasyna shabuyl zhasap 10 kolik pen 900 somnyn bagaly zatyn kolga tүsirdi komissiya mүsheleri kashyp ketti Қarakoldegi Ysyk zhәne Berish rulary Erezheni kabyldamady ujymdastyru komissiyasyn kejin kajtardy 1869 zh kantarda barlyk uezderdegi ujymdastyru komissiyalary Erezheni zhүrgizudi toktatty 1869 zh akpanda ujymdastyru komissiyalary buryngy sultan әkimderi M Bajmuhamedov Sejdalin B Kejkin ertip elge kajta shykty Erezhege kүshti karsylyk korsetken rularga ykpal etu үshin zenbirektermen karulangan 700 әskerdi kyrdagy bekinisterge zhiberdi Elek ozen bojynda 200 әsker kүzetken azyk tartkan otryadka 600 ge tarta koterilisshi kazaktar shabuyl zhasap arbalaryn kiratyp birneshe adamyn oltirip zharakattady 1869 zh nauryzda ujymdastyru komissiyasyna karsy koterilis ishinara Torgaj oblysyn al Oral oblysyn tүgel kamtydy Koterilis dүmpuinen korykkan iri feodaldar sultandar biler din basylary mal mүlkin ajdap ontүstikke odan Hiuaga otip ketti Kotirilis ayaktaluySharualardyn bul koterilisi nashar ujymdastyryldy stihiyalyk tүrde otti sondyktan zheniliske ushyrady Solaj bola tursa da Oral men Torgaj oblystaryndagy koterilis kazak sharualarynyn otarlau sayasatyna kanaushylarga karsy kozgalysynyn erekshe bir korinisi boldy Derekkozder Қazak Sovet Enciklopediyasy VI tom Қazak SSR tarihy 1 t A 1957 418 20 b Қazakstan tarihy XVIII gasyr 1914 zhyl Zhalpy bilim beretin mekteptin 8 synybyna arnalgan okulyk Қabyldinov Z E Қajypbaeva A T Almaty Atamura 2008