Маңғыттар

Маңғыттар, Мангқұрт, манғұт (өзб. mang'it;моңғ. мянгат)— орта ғасырдағы түркі-моңғол тайпасы.

Маңғыттардың соңғы әмірі

Маңғыттар 14 ғасырдың 2-жартысы мен Жошы ұлысының әлсіреу кезеңінде кеңінен белгілі бола бастады. “Жамиғ ат-тауарих” атты еңбегі мен “” деректер бойынша бастапқыда маңғыттардың шағын руы моңғолдардың ірі құрамында болған. Олар бірге негізгі бөлігін құрады. Маңғыттар Шыңғыс хан империясының құрылу кезеңінде түркі-моңғолдардың әскери және саяси өміріне белсенді түрде араласты. Маңғыттардың кейінгі тарихы Дешті-Қыпшақ аумағымен байланыстырылады. Империяның әкімшілік аумағының бөлінісі нәтижесінде Маңғыттар батыс бөлігін иеленді. Бұл ұлыстың негізін көшпелі құрады. 13 ғасырдың ортасында ұлыс Жошы ханның немересі Ноғайдың иелігіне берілді. Сөйтіп, мұсылман деректерінде кездесетін Маңғыттар атауымен қатар, орыс деректерінде Ноғай термині пайда болды. Нәтижесінде бұл ұлыс — “” атанды. 14 ғасырдың 2-жартысында Маңғыттар Ақ Орданың саяси өмірінде маңызды рөл атқарды. Олар қазіргі Батыс Қазақстанның Ембіден бастап Еділдің сол жақ жағалауына дейінгі жерді алып жатты. Маңғыттар ақсүйектері Орыс ханның, оның ұлы , кейіннен сенімді серіктері болды. Маңғыттардың сол кездегі белгілі қайраткері Едіге еді. 15 ғасырдың 1-жартысында Маңғыт жұртшылығының негізінде Ноғай ордасы құрылды.

Ноғай Ордасы әлсіреп, ыдырай бастағанда Маңғыттар батыс және шығысқа қарай қоныс аударды. Батыс Қазақстандағы негізгі бөлігі Кіші жүз және Орта жүз қазақтарының құрамына енді. 17 — 19 ғасырларда Бұхара мен Хорезмде Маңғыттар аса үлкен рөл атқарды. Бұхар хандығында 1755 жылдан 1920 жылға дейін билік жүргізді. 19 ғасырдың аяқ кезіндегі деректер бойынша, Бұхарада 100 мыңдай, Хиуада 15 мыңдай Маңғыттар тұрған. Сахалар арасында да Маңғыттар деп аталатын ру бар.

Дереккөздер

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том