Маңғаз

Маңғаз. Қазіргі түсінігімізде— 1) паң, керенау, кербез, тәкаппар; 2) байсалды, байыпты, салмақты тәрізді мағыналарын білеміз. «...анау бір кекірейген маңғаз» (С. Мұқанов, Аққан жұлдыз). «Күләш отыр сыпайы ғана үлбіреп, Жүсіпбек отыр маңғаз» (И. Жақанов, Екі жирен.). Бұл тұлғалас әрі мағынасы жуық келетін сөзді араб, парсы, моңғол тілдерінен кездестіре алмадық. Тұлға жағынан «маңғазға» сәйкес якут тілінде «маңаас» сөзі ұшырайды да, мағынасы «ақ бас» дегенді білдіреді. Бірақ біздегі «маңғаз» сөзін онымен жанастырудың жөні жоқ. Іздестіре келгенде, «маңғаз» сөзінің алғашқы төркіні боларлық тұлғаны тунгус-маньчжур тобындағы тілдерден ұшыратамыз. Сөздің алғашқы түбірі «маң» болғандығын осы топқа жататын эвен тілі дерегі анықтайды. Бұл тілде «маң» тұлғасының өзі — қатты, мықты, табанды, ауыр, мызғымайтын сияқты көптеген мағыналарды меншіктенеді. Осы түбірге түрлі қосымшалар жалғану арқылы сол топтағы баска тілдерде де жоғарыда аталғандай мағыналарды иемденеді. Мысалы, маньчжур тілінде: «маңға» тұлғасы «күшті, мықты, салмақты, тапжылмайтын» іспеттес мағынада қолданылса, «маңғаса» батыл, епті, азамат мағыналарына нұсқайды. Біздің тілімізде «маңғаз» дыбыстық қалыпта тұрақтап, ертедегі көп мағыналар ішінен тек «салмақты» дегенді сақтаған да, бері келе сол «салмақтылықтан» туындайтын «байсалды, паң» сияқты үстеме мағыналарға да ие болып, қазіргі кездегі ұғымымыздың пайда болуына көмек жасаған.

Дереккөздер

1. Бес жүз бес сөз.— Алматы: Рауан, 1994 жыл. ISBN 5-625-02459-6