Жабағы

Қазақ тілінде бұл сөздің өзі екі түрлі мағынада қолданылады:

1. 6 ай мен 1 жас аралығындағы жылқы төлі;
2. қой, түйе малының көктемде ұйысқан қысқы жүні. осы ұғымдарға келтірілген мысалдар: «Жұнттай жабағылар, арда емген тайлар да болатын» (М. Әуезов); «...жабағысын қырқып жатыр» (Бейімбет Жармағамбетұлы Майлин).

Осы екі мағына ішіндегі біздің назар аударғалы отырғанымыз алғашқысы, 5—6 ай шамасындағы құлынды «жабағы» дыбыстық қалпында атау қырғыз тілінде кездеседі. Дәл осыған жуық дыбыстық құрамда, біздегі мағынасында якут, тува тілдерінен де ұшыратамыз: якутша — убаһа, тува тілінде сарбаа (бір жасар құлын). Бұлардағы сәл-кем дыбыс ауытқушылықтарын түркі тілдеріндегі заңдылықтармен дәлелдеп жату артық. Енді бір түркі тілінде, дәлірек айтсақ, туба-кижилерде «дьабаа» немесе «дьава» тұлғаларындағы сөз біздегі «құлын» мағынасында қолданылады. Мұндағы айырмашылық біздегі «ж» дыбысы орнына «дь» қолданылған (мысалы, б9л тілде біздегі «жақ» — дьаак дыбыстық құрамда көрінеді). Бұл тілде, аз да болса, мағына езгешелігінің бар екендігі байқалады. Аталып отырған, «жабағы» сөзіне сәйкес тұлғаны моңғол тілінен де табамыз. Онда: «даага» сөзі қазақ тіліндегі «тай» мағынасын береді. Осы дерекке зер салсақ, «жабағы» сөзінің түпкі төркіні моңғол тілі болып, ол кейін кейбір түркі тілдеріне ауысқанда бірінде — жылқы төлінің құлын мен тай аралығындағы жас мөлшерін білдіретін, ал екіншісінде — құлын мағынасын аңғартарлық өзгерістерге түскендігі сезіледі. Бұл сөз тарихының бір жағы. Осы атаудың тууына себеп болған тағы бір сөз болуы мүмкін. Біздің байқауымызша, оның пайда болуы, біз жоғарыда көрсеткен, «жабағы» сөзінің екінші мағынасы — көктемдегі жүнмен байланысты болса керек. Әсіресе, жазда туған жылқы төлінің қысты басынан өткізіп, келесі кектемде үстіндегі ескі түгін тастап, қайта түлеп, жүнттай болатыны мәлім құбылыс. Ал ескі жүннің «жабағы» аталатыны тек бізде емес, қырғыз тілінде де бар: жабағы — көктемдегі қой жүні (түлеуге тиісті); даакы — әлі түлемеген көктемдегі жүн. Соңғы сөз, қырғыз тілінде көбіне жылқы төліне қолданылатындығы байқалады және оны моңғол тілінен ауысқан деуге болады. моңғолдарда «даахь» сөзі біздегі «жабағы» мағынасын ұғындырады. моңғол тілін былай қойғанда, түркі тілдерінің өзінде-ақ, «жабағы» тұлғалас сөздің «жүн» мағынасын бергендігіне тілдік деректер жоқ емес. Мысалы, В. Радлов сөздігінен мынаны оқимыз: йапак — жүн. Осы сөздің екінші мағынасы —«енесін еметін құлын» мағынасына нұсқайды. Қорыта айтқанда, қазір бізде қолданылып жүрген «жабағы» (жылқы төлімен байланысты) сөзінің төркіні моңғол тіл де, ал ол тілдің өзінде «тай» мағынасын беретін «даага» тұлғасы жүн түріне берілген «даахь» сөзінен өрбіген деуге тура келеді. Түркі тілдеріне, оның ішінде қазақ тіліне «даага» ауысып, алғаш біздегі «тай» сөзімен жарыса колданылған да, кейін келе мағынасына қосымша реңк берілу нәтижесінде жылқы төлінің 6 айдан 1 жасқа дейінгі жас мөлшерінің атауы болып қалыптасқан. Ал дыбыстық тұрғыдан «даага» тұлғасының «жабағыға» дейін өзгеруі тіл заңдылығына қайшы келмейді (даага>жаага>жа(б) ага>жабага>жабағы).

Дереккөздер

1. Бес жүз бес сөз.— Алматы: Рауан, 1994 жыл. ISBN 5-625-2459-6