Деконструкция мәтіннің нағыз мазмұнын мағынасын ашу үшін мәтіннің құрылымын бұзу Жак Деррида Еуропа ұлы құрлығының филос

Деконструкция - мәтіннің нағыз мазмұнын, мағынасын ашу үшін мәтіннің құрылымын бұзу.

Еуропа ұлы құрлығының философиясы мен әдебиет сыны саласында пайда болған деконструкция ағымы – Ж.Деррида қатарлы ойшылдар қалыптастырған және дәріптеген философиялық шығармалар мен ойлардың мәтінін оқып түсіну әдіснамасы. Жалпы айтқанда деконструкциялық оқу дегеніміз мәтін құрылымы мен батыстық даналық мағынасы（Western metaphysical essence）арасындағы айырмашылыққа (тек батыспен ғана шектелмейді) талдау жасау әдісі. Деконструкциялап оқу – мәтінді тек айырым жазушы тарқатқан айқын ақпарат етіп оқу ғана емес, қайта оны мәлім мәдениет және дүниетаным жүйесіндегі қайшылықтардың бейнесі ретінде оқу. Деконструкцияланған мәтін қатар өмір сүріп жатқан көптеген идеяларды жайып салады, олар тіпті әдетте өзара қарама-қайшы болуы да ғажап емес. Бір мәтінді деконструкциялап оқу дәстүрлі оқу әдісіне салыстырғанда мәтін бойында тұншықтырылған және ескерілмеген көптеген көзғарас бағыттарын айқындауымен ерекшеленеді.

Фрэнка Гериддің Гуггенхайма мұражайы, Бильбао

Деконструкция жобалау үлгісі ретінде ХХғ. 80 жылдары дәурендеген болатын. Философиялық қайнары 1967 жылғы Ж. Дерриданың (Jacque Derrida,1930——2004) тілдегі құрылымдарды сынау негізінде "Деконструкция" теориясын жасауымен байланысты. Оның идеясының негізі құрылым атаулыны жақтырмау, символ шындықты ашуға жеткілікті, әрбір жекені зерттеу бүтіндіктің құрылымын зерттеуден маңызды дегенге саяды. М.Хайдеггер бойынша батыс философиясы тарихы метафизика тарихы. Оның түпнұсқасы "болмыстың" "осындалығына" негізделген. М.Хайдеггердің бұл ұғымын Ж.Деррида "осындағы метафизика" деп атады. Осындағы метафизиканың мағынасы: бүкіл әлемнің артында түп негіз ретіндегі ереже бар, орталық сөз мәтіні бар, ортақ қозғатушы күш бар, жасырын Тәңірі, құдірет бар. Бұл ақырғы, шынайы, бірінші нәрсе біртекті Логосты（logos） құрастырады. Барша адам мен зат логос есігінің алдында тұрып, логостың айналым логикасына бойұсынады. Ал, логос мәңгілік, ол Жаратушының заңымен тең, Логосқа қарсы келу сандырақ пен сұрқиялыққа беттеу деген сөз.

Деррида және оның деконструкция ілімі дәл осы логоцентризм дәстүріне қарсы тұрды! Яғни Деконструкция ағымындағылар қазіргі тармақ-тармаққа бөлінген тәртіп атаулыны бұзуды өз міндеті етті. Бұл тәртіп тек қоғамдық тәртіп, неке тәртібі, этика тәртібі ғана емес, адамдардың жеке санасындағы тәртіптер, мысалы жасампаздық әдеті, қабылдау салты, ойлау әдеті, ішкі жан дүниесіндегі мәдениетке ынталандырған дерексіз сезімдер мен коллектив санасыздық, тіпті ол ұлттық мінездегі ережелер болуы мүмкін. Деконструкция тәртіпті шағуды және тіпті де жақсы тәртіп құруды көздейді.

Деконструкция қазіргі заманның негіздік қағидасы мен өлшем талаптарын сынауды жол етіп ұстанып, модернизм, постмодернизм терминдерін қолданады, сөздер мен сөз тіркестері арасындағы байланыстарды қайта құрып, дәстүрлі қоғамның дәстүрлі ережесінің құрастырылу қисынын (этика, динамика, функция) терістеп, жаңа мәнділік қарастырады. Сөз мағынасына қайта сәп салып мағынаны қайта мәндестіреді. Сөгу, шағу, қатарлау, қайта құру, жекеге мән беру, бөлшектің өздік ерекшелігі ұғымдарымен жұмыс жасап, бүтіндіктің бірлігіне тойтарыс беріп, бөлшектеу мен тұрақсыздықтан қайта құрастыратын мағына астарын аршып алуға тырысады.

Йель университетінің сыншылдық бағытының мүшесі Г.Миллер былай деген болатын: "Деконструкция сөзін жұртшылық бейне әкесінің сағатын бөлшектеп тастаған баладай мәлім бүтіндікті өзара байланысы жоқ, қайта құрастырылмайтын бөлектерге бөлу деп түсінеді. Бірақ деконструкция масылдық емес, қарсылық. Ол батыстың метафизика дәстүрін қайта жасалмайтындай етіп бүлдірумен шұғылданады".

Жак Деррида өзінің «Хат және өзгешелік», «Дауыс және құбылыс» және «Грамматология жөнінде» деген үш кітабы арқылы деконструкцияны орнықтырды. Ол әсіресе адамзаттың ақпарат таситын құралы - тілді қайта таразылады. Деррида адамның "әрдайым қатысушы" екендігін уәж етіп, жазу мен оқудың арасындағы айырмашылық мәңгі сақталады деп есептеді. "Осындағылық" деген логикалық ой қисынын жойып, белгі-таңбалар бүтіндігін бөліп, қаратылым (ұғымның неге қаратылуы) мен қаралымды (адам ұғым арқылы нені қарастырды) бірлестіру үшін "өзгешелену" ұғымына айырықша мағыналар қосты.

Тарихи астары

19 ғ. соңында Ф.Ницше "Жаратушының өлімі" туралы тосын ой жариялап, "құндылық атаулыны қайта таразыдан өткізу" талабын ұсынды. Оның дәстүрлі жолға керілігі батыс қоғамында ұзыннан ұзақ жаңғырық пайда қылды. Ақылға сенбейтін, дәстүрді төңкергісі келетін Ницше философиясы Деконструкция философиясының маңызды қайнары болды. Бұдан басқа Хайдеггердің Болмыс теориясы да, сосын Гуссерльдің феноменологиясы да Деконструкция ілімін ауыздандырған теориялар.

1968 ж. белсенді студенттер қозғалысы капиталистік Еуропа мен Америкада жандана бастады. Франциядағы қарсылық қозғалысы "Май Бұрқасыны" деген атпен белгілі. Дегенмен ол тез тиылды. Содан кейінгі жылдары аталған саяси құштарлық біртіндеп өмір мен қоғамды тіпті де терең қабатта талдап "сөгу" даналығына ұласты. Батыс қоғамы өзінің тілі, сенімі, құрылымы, түзімі, ғылыми жүйесі мен билік торы қатарлы қалыптасқан, дамыған жүйесінен бас тартпайтыны белгілі болатын. Деконструкция қозғалысы сондай жағдайда басталған қарсылық түрі.

Метафизикаға, логоцентризмге қарсы тұрып, тұйықталған жүйені ыдырату үшін деконструкция ағымы субъекттің жоғалуын, мағынаның өзгешеленуін, еркіндіктің бағытталуын дәріптеді. Былайша айтқанда, олар тіл мен ойдың еркін ойынын дәріптеп, тіпті бұл еркіндік бір түрлі "кісен таққан би болса да мейлі" деген ұстанымға келісті. Олардың қарсылық, керілік табиғатына орай деконструкция ағымы өз-өзіне қайшы ағым болды. Дерриданың айтуы бойынша, деконструкция мәлім бір "осындағы" орнықтылықты емес, "із" салуды көрсетеді. Ол шектеусіз, пішінсіз, белгісіз, барлық жерді, баршаны кернеген. Деконструкция өзінің анықтамасын өзі жеміріп тастайтын жеміру идеясы. Деконструкцияның екі негізгі ерекшелігі оның ашықтығы мен шектеусіздігі. Бір сөздің құрылымын сөгіп деконструкциялау, бір ұғым, бір дәстүрлі сенім ережесінің ішкі мәнін аршу оның барлық философиялық қырын жайып салуға апарады.

Деконструкцияның сипаты

Деконструкциялау структурализмге де қарсы. Олардың ойынша құрылымда өзек жоқ, құрылым қашанда тұрақсыз болады, құрылым көптеген айырмашылықтардан тұрады. Құрылымдық өзгешелік өзгеріске түсетіндіктен, құрылым да өзгеріп отырады және құрылым өзінің тұрақсыздығы мен ашықтығын үздіксіз паш етумен болады. Структурализмнен бет бұрғандықтан, деконструкциялауды кейде постструктурализмдік тәсіл деп атайды. Дерриданың ойынша мәтінде қатып қалған тұрақты мән-мағына жоқ, шығарманың мәңгілік өзгермейтін ақырғы мәні деген бірдеңе өмір сүрмейді.

Деконструкциялық талдау жасаудың негізгі әдісі алдымен мәтін бойындағы екі жақты қайшылықтарды (мысалы, еркек-әйел, мықты-әлсіз, биік-аласа, алдыға-кері, оң-теріс) тауып шығу, сондай-ақ қайшыласқан екі жақтың шынтуайтында ауыспалы және бір-бірінен бөлшектегісіз екенін, қатал бөлінген екі жақ, бөтен екі түр еместігін айқындау. Қалыпты қорытынды бойынша, бұл екі бөлім түрі толық формада тұрақты өмір сүрмейді.

Деконструкция туралы ғылым саласы мен БАҚ саласында өте қайшылықты пікірталас туғаны белгілі. Ғылымда бұл ағымды нигилизмге теңестіріп, масылдығы жоғары және нағыз жындылық идеясы деп те айыптады. БАҚ беттерінде декострукциялау әдісін ғылымның нақты шындықтан ажырап қалғанының жанды мысалы деп бағалады. Осындай күшті айыптауларға қарамастан, деконструкциялау қазіргі заман философиясы мен әдебиетіндегі өте бір қуатты ағымдардың бірі саналады. Құрылыс саласында, деконструкциялау ХХғ. соңы мен ХХІғ. басында "бөлшектеу" амалы арқылы құрылыс саласында өзін көрсетіп, дәстүрлі әдіснамалардағы жоғары-төмен, оң-сол, іші-сырты деген ажыратуларды мәнсіздестірді.

Анықтама берудің қиындығы

Массачусетс технология институты, Рэй и Мария Stata ғылыми зерттеу орталығы, 2004 жылы 16 наурызда пайдалануға берілді

Батыс философиясында бұл әдіснамаға анықтама беру оңай емес. Ницшелік бұзып-шағып жол ашуды айтпағанда, тұңғыш рет осы ұғымды философияда көтерген адам М.Хайдеггер болатын. Қазақ тіліне бұл ұғым орыс тілінен аударылған батыстық постмодернизм жазушыларынан келгені белгілі және тілден тілге көшіп әрең жету барысында көптеген бедері кетіп, сөз өзінің әуелгі мағынасынан ауытқып түсінілуі ғажап емес. Көптеген адамдар, атап айтсақ Ролан Барт, Г.Ч. Спивак, Хьюстон Бейкер, R. Gasché, Барбара Джонсон, Миллер секілді көптеген майталмандар осы ағым туралы іргелі зерттеулер жасады.

Бұл жазушылардың ешқайсысы бұл ұғымды қарапайым сөзбен анықтай салуға бармаған. Ж.Дерридадан деконструкциялаудың мағынасын сұрағанда, ол былай деген болатын: «Бұл мәселеге қарата менде қарапайым және қалыпқа түскен анық жауап жоқ. Бәріміз барлық шығармаларымызда осынау қорқынышты сұрақтан айналып өтуге тырысқанымызды жасырмаймыз». (Деррида, 1985ж.) Деконструкция өзі туралы мағынаны шатастыратын түрлі мәселеге барып тіреледі, – ол бір ағым, ол бір мәтін оқу әдіснамасы (қалыпқа түскен анықтамада көбі осы сөзді пайдаланады), мәтін субстанциясы (Деррида бірде осылай дарытпалады). Бұл ұғымның шекарасын айқындаған кезде жағдайға қарай аталған айтылымдарға шекті жүгінуге болады, бірақ ұғымның жасырған мағынасына жинақы шоғырлану қиын.

Phallocentrism мен дуализмге сын

Деконструкцияның негізгі мақсаты ағартушылыққа, даналық метафизикасына аяусыз тойтарыс беру, Платон, Руссо және Гуссерль философиясын сынау болды.

Мәтін және құрылым

Деконструкция мәтінді талдау әдісі. Ал, мәтіннің бейне сарымсақ секілді қабат-қабат қабығын аршығанда ғана мәтіннің ең арғы айтпақшы шындығына жетіп барамыз. Деконструкция мәтінталдау ретінде аударма теориясында да маңызға ие болғандықтан, деконструкциялық аударма ағымы пайда болған.

Мәтіннің мағынасы

Өзгешелену

Өзгешелену (Différance); екі қабат мағынаға ие: бірі сыртқа бағытталу (кеңею); енді бірі кедергі, яғни тіл мағынасының ақырғы есепте игерілмеуі. Мағына тек үздіксіз сыртқа кеңейетін үрдіс. Мағынаның бейберекеттігі, тарқақ болуы мен бүтінсіздігі метафизикалық өзек пен қайнарды сөгіп, жаңа өзек пен қайнар құруға қарсылық көрсетеді. Мағына үздіксіз туылады, ауысады, үздіксіз жойылады, ақыры ол тіпті мағынаның өзін жұтып тынады. Өзектің өшуі мағынаның да өшуін, мағынаның өзгешеленуін білдіреді және ол дүниеде ақырғы өзгермес мағынаның болуын жоққа шығарады. Сөйтіп келесі мәтін жаңа мағынаға көшеді. Міне бұл өзгешелену болмақ.

Із

Із – өзгешеленудің қозғалысты күйін сипаттайды. Із – жемірілуден түскен қалдықтардан қалыптасады, кейде анық, кейде бұлдыр күйде алдыңғы күйге де, кейінгі күйге де қаратылады және өзі сұрақ туғызады. Мәтін дегеніміз мағына мен сөз егесіп, түрлі ілік болар із қалтыратын, ақырғы нысанасы мәңгі тұрақсыз кеңеюді көрсетеді.

Жазу

Тіл өзі білмейтінді түсіну үшін сол туралы ойларын жинақтап жаза бастағанда қандай жағдай туылады, міне бұл мәселе. Деррида адам тума сөйлеуге бейім, жазуға жат келеді деген идеямен келіспейді. Айтушы мен сөйлеуші логостық бірлікке келген кезде сөз түсінікті болады, ал, жазу логосты айқындайды дейміз. Дегенме деконструкция бойынша айырмашылық, жарқаш қашанда өмір сүреді және шығарма мәңгі оқылып бітпейді, шығарма жазушы мен шығарма ортасындағы алшақтық сақталады, шығарманың арғы мағынасы тіпті шығарманың өзінде сыналған идея болуы да мүмкін. Бұл сөйлеуге қарағанда жазудың шындыққа сай келуі әлдеқайда мүмкін екенін, өзгермес мәтіндер мағына тұрғысынан баяғыда өзгеріп кеткенін көрсетеді. Мысалы ежелгі кітаптарды оқығандар сол ежелгі заманды оқып отырмын, сол заманмен таныстым, демек мен ежелгі заман мағынасы ішінде жүрмін деп ойлайды, шынтуайты олай емес, ол қазіргі өзінің, осы заманның мағынасында жүр, сол шығарманың тағы бір тың мағынасы ішінде жүр, ол ежелгі адамдар түсінген мағына емес. Мағына өзгермейді деген идеяның қате екенін Деррида жазудың оқылуы арқылы тамаша көрсетіп береді. Дегенмен бір мағынаны өзгертпей сақтауға да болады, бірақ бұл жасанды, өлі мағынаға ұласады. Сондай өлі мағынадан тек ДЕКОНСТРУКЦИЯ амалы ғана құтқарады, оның құтқару амалы оқушыны мәтіндегі жаңа мағынаға көшіру.

Деконструкцияға айтылған сын

Дерриданың деконструкция мәселесі қарапайым мәселе емес, барлық мақалаларымда "анықтамасынан айналып өттім" деген сөзі тіл арқылы бәрін айқындап түсіндірудің мүмкінсіздігін көрсететіндей.

Дериданы қорғаушылар Дерриданың біртұтастығын уәж етіп, «деконструкция» сөзі сөздіктегі кез келген сөздер арасында жөңкіледі деп сипаттайды. Ал, сынаушылар Дерриданың «тәртіпсіздігін», жалтақтап айналып өтуін мін етіп айтады.

Дерриданың деконструкцияны оң жағынан түсіндіруден алыс тұруын бір түрлі терістеумен шектелу (апофатика) амалы деп түсіндіретіндер де бар.

Дерриданың ойынша, деконструкция талдау жасау емес, сынау теориясы да емес, оны дәстүрлі қалып бойынша философиялық түсінуге келмейді. Бұл түрдегі теріс мағынадағы деконструкциядан Дерриданың дәстүрлі философиялық ұғымдарды тықпалаудан сақтану сергектігене талпынатынын байқаймыз. Әрине, бұл деконструкция анализге, сынға, түрлі әдіс-амалдарға еш қатысы жоқ дегендік емес, қайта бұл тек аталған әдістерден белгілі қашықтықта тұруға тырысу деуге болады. Дерриданың мақсаты кейбір Гуссерльдің фенемонологиялық Редукция іліміне ұқсап кететін бөліктерді өшіру болғаны анық. Әрине, Дериданың терістеумен шектелуін апофатизм (терістеу теологиясы) деп те атайтындар бар.
Бұдан басқа айтылатын сындар:

Қолдануға жарамсыздығы;
Түсініксіздігі;
Қатаңдық пен мөлдірліктің кемдігі;
Саяси мағынадағы сын;
Деконструкцияны нигилизм, релятивизм бағытының жаңа шапан киген түрі деп айыптау.

БАҚ-тағы деконструкция

Түр деконструкциясы дәстүрлі өнер түрлерінің классикалық формасы мен бейнелеу тәсіліне сенімсіздік білдіреді, оларды өзгертіп, қайта жөндеу арқылы мәтін құнының жаңа көркемдік форма алуын, бұқаралық мәдениетте кең таралуын іске асырады.

Қорғаушы – дәстүрлі cуреттердегі ғажайып батырлар образын шынайы тарихи кеңістікке қойып, бәрінен мықты батыр образын деконструкциялап, батырдың адамгершілік пен әлеуметтік жағдайға әсерін саралап, оның барлық мәселені шешетін дәрі еместігін, ол тіпті пәлебасы болу мүмкіндігін мөлшерлейді.

Сиқыршы – туралы түрлі суреттерге деконструкция жасап, сиқырдың тілекті орындауы төлемсіз болмайтынын, мақсаттың орындалуы қалаудың жемісі еместігін көрсетіп береді.

Мәтіндерді өзара деконструкцилау – өзін жарқырату, өзін қайта таразылау, өзін терістеу арқылы деконструкция мақсатына жету. Бұл енді арнайы мақсаттарда қолданылады.

Оның өзгешелігі - егер модернизмдік кезең сын дегеніміз дәстүрді құлату, жою, күйрету кұралы болса, Деконструкция сынаса да сын объектісін жоюға тырыспайды. Керісінше, оның бүге-шігесіне жетіп, кайта тірілтуге бейім болады. Әрине, тірілткенде, ол шартты түрде тірілтеді. Бірақ постструктурализмнің ең үлкен жеңісі - ойлау процесінің шарттылығын ұғыну, метафизикадан бас тарту.

Деконструкциялық құрылыс

Тақырыпқа пайдалы сілтемелер

Johns Hopkins Guide to Literary Theory and Criticism Мұрағатталған 1 қарашаның 2005 жылы.
How to Deconstruct Almost Anything--My Postmodern Adventure; Chip Morningstar. (Deconstruction from the point of view of a computer engineer.)
Ten ways of thinking about deconstruction Мұрағатталған 13 қазанның 2004 жылы.; Willy Maley. (Deconstruction made real short.)
Deconstructing Deconstructionism(қолжетпейтін сілтеме) by Robert Locke, a politically conservative commentator.

Дереккөздер

Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Философия/жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2006. ISBN 9965-808-82-1
Culler, Jonathan. On Deconstruction: Theory and Criticism after Structuralism. ISBN 0-8014-1322-2
Derrida, Jacques, "Letter to A Japanese Friend," Мұрағатталған 2 қарашаның 2003 жылы. Derrida and Differance, ed. David Wood & Robert Bernasconi, Warwick: Parousia Press 1985, p. 1.
Derrida, Jacques, Of Grammatology. Trans. Gayatri Chakravorty Spivak. ISBN 0-8018-5830-5
Derrida, Jacques, Positions. Trans. Alan Bass. Chicago: U. of Chicago Press, 1981. ISBN 0-226-14331-7
Derrida, Jacques. Speech and Phenomena and Other Essays on Husserl's Theory of Signs. Trans. David B. Allison. Evanston: Northwestern U.P., 1973. ISBN 0-8101-0590-X
Eagleton, Terry. Literary Theory: An Introduction. ISBN 0-8166-1251-X
Ellis, John M. (1989). Against Deconstruction Princeton: Princeton University Press. ISBN 0-691-06754-6
Johnson, Barbara, The Critical Difference (1981)
Moynihan, Robert, Recent Imagining: Interviews with Harold Bloom, Geoffrey Hartmen, Paul DeMan, J. Hillis Miller (Shoe String Press 1986). ISBN 0-208-02120-5
Rorty, Richard, "From Formalism to Poststructuralism", in The Cambridge History of Literary Criticism, Vol.8, Cambridge University Press, 1995

[1] Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Философия/жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2006. ISBN 9965-808-82-1

[2] Culler, Jonathan. On Deconstruction: Theory and Criticism after Structuralism. ISBN 0-8014-1322-2

[3] Derrida, Jacques, "Letter to A Japanese Friend," Мұрағатталған 2 қарашаның 2003 жылы. Derrida and Differance, ed. David Wood & Robert Bernasconi, Warwick: Parousia Press 1985, p. 1.

[4] Derrida, Jacques, Of Grammatology. Trans. Gayatri Chakravorty Spivak. ISBN 0-8018-5830-5

[5] Derrida, Jacques, Positions. Trans. Alan Bass. Chicago: U. of Chicago Press, 1981. ISBN 0-226-14331-7

[6] Derrida, Jacques. Speech and Phenomena and Other Essays on Husserl's Theory of Signs. Trans. David B. Allison. Evanston: Northwestern U.P., 1973. ISBN 0-8101-0590-X

[7] Eagleton, Terry. Literary Theory: An Introduction. ISBN 0-8166-1251-X

[8] Ellis, John M. (1989). Against Deconstruction Princeton: Princeton University Press. ISBN 0-691-06754-6

[9] Johnson, Barbara, The Critical Difference (1981)

[10] Moynihan, Robert, Recent Imagining: Interviews with Harold Bloom, Geoffrey Hartmen, Paul DeMan, J. Hillis Miller (Shoe String Press 1986). ISBN 0-208-02120-5

[11] Rorty, Richard, "From Formalism to Poststructuralism", in The Cambridge History of Literary Criticism, Vol.8, Cambridge University Press, 1995