Арман Қаниев

Арман Бақтанұлы Қани (22 ақпан, 1954 жыл, Павлодар қаласы) күрескер ақын, журналист, қоғам қайраткері.

Мазмұны

1.Өмірбаяны

1.1. Балалық кез. Аталар мен әжелер  рухы. 

1.2.Жасөспірім шақ. «Жас ұлан» ұйымы.

1.3.Қоғамдық өмір.

2.Шығармашылық жол.

2.1.Туындылары.

2.2.Жыр жинақтары.

2.3.Марапаттары. 

3. Дереккөздер.

Өмірбаяны

Балалық кез. Аталар мен әжелер рухы

Арман Қани (2013 жылға дейін Қаниев) 1954 жылдың   22 ақпанында  Павлодар қаласында жұмысшы отбасында дүниеге келген. Әкесі Бақтан (1909-1995 жж) жүйрік ат, құмай тазы ұстап, аңшылықты кәсіп еткен. Алты ағайынды Қаз дауысты Қазыбек бидің (1667-1764 жж)   інісі Асанның ұрпақтары әуелден атбегілік, серілік өнерімен және қызуқанды  мінезімен ерекшеленген. 

Атасы Қани Әбжанұлы (1876-1933 жж) жас кезінен ел басқару ісіне араласқан, ұзақ уақыт ауылнайлық қызмет атқарған сауатты адам екен. Бірер ай  Едірей болысы басшысының міндетін атқарыпты. Әжесі Кәсіп  (1888-1938 жж) «Үш Жүзге аты мәлім Жаяу Мұсаның» қызы,  сөзге ділмарлығымен  әрі әншілік өнерімен жұртшылықтың құрмет-қошеметіне бөленген.  

Анасы Сайран Қасенқызы (1922-1959 жж) сауда саласында істеген. Арғы нағашы атасы Түсіп Ботқаұлы Керекуде ақ түрменің жанында үй салып, пороход жалдаған ауқатты қазақтардың бірі  болыпты. Болашақ ақынның  5 жасында анасы дүние салады да, екінші анасы Қамила Төлежанқызының (1916-2001 жж) тәрбиесін көреді. Қамиланың  немере ағасы, аса балажан адам  Ақылбек Мұқажанұлы Арманды бауырына басқан.

Бақтанның  отбасымен бірге тұратын Ақылбекті балалар «Дәде» деп атаған. Ол кісі ойын-тойларда «Сәтбек батыр» сияқты ескі қиссаларды әндетіп айтатын. Өзге ағайындар Жаяу Мұсаның «Ақ сисасын», Мәдидің «Қаракесегін» шырқауды өздеріне мәртебе санаған. Мұның бәрі зерделі баланың шығармашылық бастауына оң ықпал етті. 

1961 жылы Абай атындағы №!0 орта мектептің  бірінші сыныбына барды.1964 жылы Қаниевтер отбасы Баянауыл ауданының (кейін Май ауданына қараған) Ақшиман кеңшарына қоныс аударып, әкесі № I бөлімшеге жылқышы болып орналасады. Бұдан соң Арман оқуын Ақшиман орталау мектеп-интернатында, Баянауыл орта мектебінде, Май ауданының Чапаев (қазіргі Саты) орталау мектебінде жалғастырады. 6-7 сыныптарды қайтадан Ақшиман орталау мектеп-интернатында,  8-9 сыныптарды Павлодар қаласындағы  № 3 облыстық қазақ мектеп-интернатында оқиды.

Жасөспірім шақ. «Жас ұлан» ұйымы

1960 жылдардың соңында Павлодар облысында  Қызыл империяның отаршылдық  саясаты қатты қарқын алғаны соншалық халықтың әлеуметтік, мәдени өмірінен ұлттық салт-дәстүр ығыстырылып, құнсыздана  бастаған. Қаладағы  қоғамдық орындар мен көліктерде  қазақтардың бір-бірімен қазақша сөйлесуін өзге ұлт өкілдері ұлтшылдықтың анайы көрінісі ретінде қабылдап, оларға өшпенділік сезімімен қарайтын. Осындай әлеуметтік теңсіздікті бастан өткерген Арман 1969 жылдың қазан айында  негізі   № 3 облыстық   мектеп-интернатының оқушыларынан тұратын  «Жас ұлан» ұйымының  құрылуына бастамашылдық танытты. Сол кезде Кремльдің империялық саясатына қарсы өлеңдер  жазып, түрлі саяси іс-әрекеттерді астыртын жүзеге асырды.

1970 жылдың қаңтар айында «Жас ұлан» ұйымын мемлекеттік қауіпсіздік комитеті әшкереледі де, белсенді мүшелерінің үстінен атышулы 58-баппен қылмыстық іс қозғалды. Әйтеуір, ұлтшыл жасөспірімдердің тағдырына Қазақстан компартиясы ОК-нің І хатшысы Д.А. Қонаев араша түсіпті. Содан қылмыстық іс тоқтатылып,  айыптыларға комсомол ұйымы мен мектеп әкімшілігі тарапынан түрлі жазалау шаралары қолданылған. Ұйым жетекшісі Арман Қани «Ұлттық саясат мәселесіндегі өрескел идеялық-саяси қателігі үшін» комсомол қатарынан қуылды  және «өз еркімен» оқудан шығарылды. Мектеп әкімшілігі оқу-үлгерім табеліне тәртібі «3» деген белгі соғып, жағымды   мінездеме беруден бас тартты.  Мұндай құжатпен оқуын жалғастыру мүмкін емес еді.

Кәмелет жасына жетпей  қара жұмысқа жегілген жасөспірім ақынның өлеңдерін аудандық газеттің  редакциясы да қабылдамады. «Компартия саясатына қарсы шығып, КГБ-ның қара тізіміне іліккен  адамның туындыларын аудандық партия ұйымының органына жариялау саяси қателік!» деп танылды. Осылайша, Арманның білім алу және баспасөзге жариялану құқықтарына қол сұғылып, шығармашылығына тосқауыл қойылды.

Есесіне «Жас ұлан» оқиғасынан кейін  Павлодар қаласындағы балабақшалардың бірінде қазақ тобы ашылды. Әлгі мектепке дейінгі балалар мекемесі көп уақыт өтпей «Ақ бұлақ» атты тұңғыш қазақ балабақшасына айналды! Дүкендер мен көшелерге қазақша  атаулар беріле бастады.

Қоғамдық өмір

1974 жылы әскери міндетін атқарып келген  Арман Қани Май ауданындағы Чапаев кеңшарында (қазіргі Саты) жүргізуші,  құрылысшы болып істейді. Бұл кезде әке-шешесі сол ауылда тұратын. Чапаев орта мектебінің 10 сыныбын өндірістен  қол үзбей сырттай оқып бітірді (1976 ж). Кейін С. Торайғыров атындағы ПМУ-дың қазақ тілі мен әдебиеті факультетін де сырттай оқып тамамдады (1995 ж).

1977 жылы Саты ауылының қызы Аханбаева Бақыт Көпейқызымен (1958 жт) шаңырақ көтеріп, Дана (1977 жт), Дариға (1981 жт) атты екі қыз бен Рауан (1986-2001 жж) атты бір ұл көреді.1978 жылы Павлодар қаласына  қоныс аударып, Иса Байзақов көшесіндегі өзінің туған үйіне келіп орнығады.

1986 жылы Алматыда Желтоқсан оқиғасы басталғанда бірнеше серігімен бірге желтоқсаншыларға үн қосуға әрекеттенген.1989 жылдың ақпанында аса көрнекті ақын, мемлекет және қоғам қайраткері Олжас Сүлейменовтың  Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық қаруларды сынау жұмыстарын дереу тоқтату жөніндегі Ашық мәлімдемесін бірден қолдады. Атап айтқанда, қаланың орталық алаңына таяу жерде, Дзержинский (қазіргі Сәтбаев) көшесі бойында қолына плакат ұстап тұрып, сынаққа қарсы талапхатқа  он мыңдаған бейбітшіл адамға қол қойдыру ісін жүзеге асырды.

1990-1991 жылдары «Невада-Семей», «Азат» қозғалыстарының, «Қазақ тілі» қоғамының облыстық ұйымдарын құруға белсене атсалысты. Май ауданында өткен антиядролық митингілерге, Ермак қаласындағы атаман Ермак ескерткішінің алынуына байланысты өткізілген митингіге облыс телерадиокомитетінің тілшісі ретінде қатысып, телерадиохабарлар дайындады. Сондай-ақ кеңестік кезеңде тыйым салынған қазақ тілі, ислам діні, халық медицинасы тақырыптарын қолға алып,  хабарлар топтамасын жүйелі жүргізді.

«Қазақ тілі»  қоғамы облыстық ұйымының «Ертіс дидары» газетінде тілші, редактор болып істеген кезінде қазақ тілі проблемаларын тұрақты  көтеріп, сыни мақалалар жариялап тұрды.  

Шығармашылық жол

Бір кезде комсомол қатарынан да, мектептен  де   шығарылып, саяси сенімсіз адам  ретінде қудаланған, өлеңдері аудандық  газетте де жарияланбаған  Арман Қаниға  тағдыр  керемет тосын сый дайындап қойған екен! 1982 жылдың 6-тамызы күні «Тамшылар» атты топтама өлеңі «Қазақ әдебиеті» газетінде әйгілі ақын, Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты Жұмекен Нәжімеденовтың  алғысөзімен жарық көрді! Бұдан соң  Қазақстан шығармашыл жастарының «Жігер» фестиваліне  қатысып, дипломант атанды (Алматы, 1983 ж.). Осылайша, Қазақстан Жазушылар одағы мен Қазақстан комсомолы ұйымы  бірлесіп өткізген фестивальда жас таланттың бағы жанды!..

Сонсын топтама өлеңі қазақтың тарлан ақыны, Қазақстанның Халық жазушысы Қуандық Шаңғытбаевтың сәт сапар тілеуімен «Жалын» журналында жарық көрді (1985 ж). «Ар алдында» атты  алғашқы жыр жинағын  қазақ поэзиясының тағы бір көрнекті өкілі, Қазақстанның Халық жазушысы Мұзафар Әлімбаев жоғары бағалады.Осы жинағы үшін оған Павлодар қаласы шығармашыл зиялыларының «Қауышу» слетында  «Жылдың үздік ақыны» атағы берілді (2001 ж.).

Арман Қани  «Бір өлең – бір әлем» республикалық мүшәйрасының І орын жүлдегері (Алматы, 2008 ж.), облыс пен облыстық радионың 70 жылдығына арналған «Туған жер – алтын діңгек» республикалық мүшәйрасының  жеңімпазы атанды (Павлодар, 2008 ж.). Бұл шарада қазылар алқасына Фариза Оңғарсыноватөрағалық еткен еді.

2005 жылы Қазақстан Жазушылар одағының мүшелігіне қабылданып, 2012 – 2020 жылдары  Жазушылар одағының Павлодар облыстық филиалының директоры  қызметін атқарды.

2012 жылдан бері Қазақстан Журналистер одағының мүшесі.

Туындылары

Арман Қани Кеңес одағының   ыдырау кезеңіндегі  саяси оқиғаларды кәсіби саясаткерлер тәрізді зерделеп, күрескер ақын ретінде өршіл рухпен жырлады. Саяси-азаматтық, діни-философиялық, сыршыл-махаббат жырларында қазақстандық патриотизм, отаншылдық,  туған жерге деген сүйіспеншілік пен адамдарды құрметтеушілік   сезімдері  дәріптелген. Дін тақырыбына жазылған  туындылары бұрынғы кітаби ақындар шығармаларының жаңа сипатқа еніп, жаңғырған жалғасы сияқты. Өмір, адам, қоғам, заман жайындағы байыптаулардан құралған азаматтық, философиялық туындыларында  қоғамның көлеңкелі тұстарын да ашып көрсетті. 

Ақынның   «Ақшабике» поэмасында  руаралық қақтығысқа  жол бермеу мақсатында өзінің сүйген жігітін мерт қылып, іле  өзіне қол салған қаһарман қыздың образы сомдалған. «Алтынның буы» лирикалық поэмасында  дүниеқоңыздыққа салынған әйелдің  өз күйеуі мен баласынан жерініп, ақыры опынып қалуы көркем бейнеленген. 

Арманның ақындық, азаматтық кредосы атойлап тұрған өлеңдерін Виктор Семерьянов, Константин Лунин, Масғұт Нұрмағамбетов, т.б. ақындар орыс тіліне тәржімалаған. Бірталай ақындар оның  азаматтық ұстанымы, саяси көзқарасы, ақындық талантына тәнті болып, арнау өлеңдер жазды.

Ол проза жанрынада бет бұрып, «Сарышегір», «Нарқасқа», «Қыз құлаған құз»,«Көк базарда», «Оралу» атты әңгімелер де жазған.

Арман Қани кеңестік кезеңнің 1970-1980 жылдары Павлодар облысында (бәлкім республикада) жасөспірім кезінен саяси қудалауды бастан өткеріп, қоғамның өгей баласы сияқты ғұмыр кешкен жалғыз диссидент қаламгер болды. Тағдырлы ақынның өз қатарластарынан айтарлықтай  ерекшеленетін ғұмырнамасы мен шығармашылық жолы жөнінде зерттеу еңбектері  жарық көруде.

Жыр жинақтары

Қазақстан жас ақындарының «Қарлығаш» ұжымдық жыр жинағына аққынның 31 өлеңі енген (Алматы, «Жалын» – 1984 ж.). «Ар алдында» (Павлодар, «ЭКО» – 2001 ж.), «Қызыл түнектегі ақ бұрқақ», «Тамшылар» (Павлодар, «ЭКО» – 2004 ж.) «Шындықпен бетпе-бет» (Алматы, «Қазақпарат» – 2006 ж.), «Жұлдызды  тұман» (Павлодар, «Кереку» – 2008), «Сен және мен» (Астана, «Фолиант» – 2012), «Үйлесім» (Павлодар, «Brand print» – 2014), «Баянауыл жырлары» (Павлодар, «Парасат» – 2014), «Қарашығымдағы бейнелер»    (Павлодар, «ЭКО» – 2019 ж), «Кереку жырлары» (Павлодар, «ЭКО» – 2020 ж), «Туған жер төсінде», «Замандастар» (Павлодар, «ЭКО» – 2021 ж) жинақтары жарық көрген.

Марапаттары

«Құрмет» ордені (2021 ж.),  «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» (2013 ж), «Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығы» (2016 ж), «Павлодар облысына сіңірген еңбегі үшін» (2012 ж), «Павлодар қаласының құрметті азаматы» (2015 ж), «Баянауыл ауданының құрметті азаматы» (2013 ж), «Май ауданының құрметті азаматы» (2020 ж) атақтарымен марапатталған. Қоғамдық-саяси өмірдегі белсенділігі үшін  «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 20 жыл» (2011ж), «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл» (2016 ж), «Павлодар облысына 75 жыл» (2012 ж), «Қазақ хандығына   550 жыл» (2015 ж), «Желтоқсан оқиғасына 30 жыл» (2016 ж), «Невада-Семей» қозғалысына 25 жыл» (2014 ж) мерекелік медальдары және Ресей Лермонтов комитетінің Қайсын Құлиев медалы (2019 ж) берілген. Сондай-ақ «Тіл жанашыры» құрмет белгісімен (2015 ж), «Тарихи әділеттік» қоғамдық комитеттің,  Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының Алғыс хаттарымен марапатталған.

Дереккөздер

1.Павлодар облыстық мемлекеттік мұрағаттар басқармасы қоры материалдары.

2.Арман Қаниев. «Тұтанбай жатып сөнген еді «Жас ұлан» // «Сарыарқа самалы» газеті      15 маусым, 1992 жыл.

3.Ғалымбек Жұматов «1969 жыл. Сол желтоқсан да ызғарлы еді» // «Халық кеңесі» газеті, 18 қыркүйек, 1992 жыл.

4.Жанболат Әлиханұлы Аупбаев «SOS» белгісі» // «Егемен Қазақстан» газеті, 30 қазан, 2002 жыл.

5.Ғалым Жайлыбай. «Біздің қоғамға Махамбет пен Мәди керек тәрізді…» Керекулік ақын Арман Қанимен сұхбат //«Қазақ әдебиеті» газеті. 24  ақпан, 2006 жыл.

6.Жанна Қыдыралина «КГБ жастар рухын сындыра алған жоқ» // «Нұр Астана» газеті, 4 маусым, 2009 жыл.

7.Алдан Смайылов. «Тасада қалған тағдырлар» // «Қазақ әдебиеті» газеті, 12-18 маусым, 2009 жыл.

8.Сайлау БАЙБОСЫН. «Жетпiсiншi жылдың жеткiншектерi жалауын тiккен «Жас ұлан» // «Жас Алаш»  газеті, 16 желтоқсан,  2010 жыл.

9.Ержұман Смайыл. Алаш идеясы және «ЕСЕП» партиясы // «Егемен Қазақстан» газеті, 23 ақпан, 2011 жыл.

10.  Сая Мұсайып. «Қызыл түнектегі ақ бұрқақ» // «Сарыарқа самалы» газеті, 20 ақпан, 2014 жыл.

11. Бақытжан Әбдірашұлы. Арман Қани, Қазақстан Жазушылар Одағы Павлодар облыстық филиалының директоры: «Мендегі медальдар отаршыл империяныкі емес, егемен елдікі, сондықтан қымбат!». «Рейтинг» газеті, 12 наурыз, 2014 жыл.

12. Ғалым Жайлыбай. «Кемелдік кезеңі» // «Ертіс дидары» газеті, 21 наурыз, 2014 жыл.

13. «Дорога людей: жажда свободы» // Документальный фильм, Казахстанский филиал МТРК «Мир»,  2016 г.