Үрмелі аспаптар

Үрлемелі аспаптар маңызды екі белгісімен ерекшеленеді. Біріншіден жаратынды табиғи түп тегі болса, екіншіден зат талғамайтындығы. Олар қайсыбір аспаптарға қарағанда қайың қабығынан (тозынан) бастап қамыс-қурай, бамбук, ағаш, тері, , , пластмасса, сүйек, мүйіз, темір, мыс, жез, мал қуығы, , балық пен жылан терісі секілді заттардан жасала береді. Қайсыбірінің атауларына дыбыс шығару ерекшелігі емес, жасалатын заты анықтауыш роль атқарады.

Сазсырнай

Сазсырнай

Соның бірі сазсырнай. Үлкендігін қаздың жұмыртқасындай сопақша етіп, тұтасымен саздан жасалады. Өткен ғасырдың 1968-70 жылдары Шымкент өңірінің «Темір» ауылынан түпнұсқа үлгісі кездейсоқ табылды. Сапалы саз балшықтан жасалған бұл аспапқа 3-4 жерден дыбыс ойығы салынған. Сырты боялмаған, күйдірілмеген. Жергілікті жердің тұрғындары арасында ол «Фарабидің саз сырнайы» деп те аталған көрінеді.

Аспаптың дыбыс қатарын, құрылысын, жасалу әдіс-тәсілін Б. Сарыбаев, К. Қарабдалов секілді зерттеуші-ғалымдар анықтады. Қазіргі кезде оның 5-6 жерден дыбыс ойықтары салынып, шеңбер аумағы 16-18см, жалпы ұзыны 10-12 см етіп дамыта жасалынған

нұсқалары орындаушылар арасында сұранысқа ие. Аспапты жасау тәжірибелі шеберлерге, әсіресе саз, керамика заттарымен айналысатын қолөнерші-мамандарға онша қиын емес. Аспап сапалы саздан әбден иі қандырып иленген соң, белгілі бір қалыпқа келтіріп кептіріледі. Содан кейін белгілі температурада қыздырылған пешке салып күйдіріледі. Қазіргі кезде шеберлер оның сыртына ою-өрнектер салып, сілтілік металдар ерітіндісін (глазурь) жағып жасайтын болды.

Үскірік

Үскірік

Сазсырнай. Саз балшық. Оңтүстік Қазақстан, көне «Отырар» қазбасы, көне түрік (б.з. VIII г.) дәуірі. Осыған ұқсас және тұтасымен саздан жасалатын аспаптың бірі - үскірік. Бұл аспаптың сипаты, заты, ойналу, жасалу әдіс-тәсілі бұрын белгісіз болып келді. Аспап алғаш рет 1974 жылы Маңғыстау өңірінен ашылып қалған көне қоныс орнынан кездейсоқ табылды. Жалпы ұзыны 8-10, аумағы 12-14 см болып келеді. Сапалы саздан, қыштан жасалады. Аспаптың дыбысы үскіріп соққан боран мен қатты желдің уілі-не ұқсас болғандықтан - үскірік, кей жерлерде уілдек аталады. Қазіргі кезде аспаптың этнографиялық қазба нұсқасы музейде сақталып, дамыта жасалынған түр-лері шағын ансамбльдерде қолданылып жүр.

Құссайрауық

Тұтасымен саздан жасалған үрлемелі археологиялық көне аспаптың бірі құссайрауық. Өткен ғасырдың соңында Түркістан қаласының ашылып қалған ежелгі қоныс орнынан кездейсоқ табылған бұл аспап көне түрік дәуіріне (VІІ-VІІІ-жж.) жатады. Қазіргі кезде біздің зерттеуіміз бойынша дыбыс ауқымы, лебіз жүйесі, ойналу тәсілі, сипаты, заты анықталды. Аспап табиғи саз, майда құм секілді заттардың қосындысынан қатты, тығыз етіп жасалған. Аспаптың үрлеу қуысына жақын және екі бүйірінде дыбыс ойықтары бар. Үрлеу қуысының салыну әдісі бұған дейін анықталған ұлттық үрлемелі аспаптарда кездеспейді. Аспаптың сырты кедір-бұдырлы, боялмаған табиғи қалпында. Күйдірілмей табиғи түрде қатып, тасқа айналған бұл аспап көк саздан (мергель) жасалынған. Дыбысы көне дәуірге тән бес дыбыстық (пентатоникалық) жүйеге тән.

Аспаптың этнотегін анықтауда оның ел арасында «сазсайрауық» (С.Сақалұлы (IV), Фарабидің сазсырнайы (К.Қарабдалов (V), «сайрамақ» (Ә.Маргұлан) сияқты атаулары болған.