Қоян жылы он екі жылдық жыл санау жүйесіндегі төртінші жыл атауы Ежелгі мүшел есебімен жыл санау жүйесінде циклдің басы

Қоян жылы – он екі жылдық жыл санау жүйесіндегі төртінші жыл атауы. Ежелгі мүшел есебімен жыл санау жүйесінде циклдің басы әртүрлі болып келеді: көптеген халықта – тышқан, Алтай-Саян түркі тілдес халықтарында – жылан, Еділ бойын жайлаған түркі тілдес халықтарда – қоян деп есептелінеді.

Жылдың келеңсіз жақтары

Он екі жылдық мүшел есебінде қоян жылы қазақтың соңғы екі ғасырлық тарихында малға жайсыз жұт, аштық пен ауыртпалық сияқты келеңсіз жақтарымен халық жадында сақталған. Қазақ тарихындағы «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» бастауы қоян жылға дөп келген. Ол туралы қазақ этноастрономиясының негізін салушы Х. Әбішевтің еңбегінде арнайы талданады. Ескі санатпен 1867-68 жылы болған жұтты «жалпақ қоян жұты», 1879-80 жылдары «үлкен қоян жұты», 1891-92 жылдары «кіші қоян жұты», 1915-16 жылдары «тақыр қоян немесе аққоян жұты», 1926-27 жылдары «көкқоян жұты» деген болды. Мұндағы бас-аяғы 60 жылдың, яғни бір толық мүшел циклінде қоян жылы бес рет келеді. Соның біреуінде ғана яғни 1903-04 жылдары ғана жұт болмаған. Бұл халықтық пайымның негізді екендігін байқатады. Халық қоян жылы жұттың сипатына қарай оған ат берген. Мысалы, жазда құрғақшылық болып шөп шықпай қалудан болған қоян жылы жұтты «тақырқоян жұты» немесе тақырқоян жылы деп атап кеткен. Аталған жұттарда қазақ жұртының негізгі күнкөріс өзегі болған төрт түліктің орасан зор шығынға ұшырағаны ауыз әдебиеті нұсқаларында сақталған. Патша әкімшілігінің статистикалық деректерінде қоян жылдарындағы жұтта кейбір өңірлердегі қазақтардың малының төрттен бірі, тіпті тең жартысы қырылғандығын туралы мәліметтер бар. Қоян жылы жиі болып тұратын жұттардың бір себебі күн көзінің белсенділігінің кемуімен байланысты деген пікірлер бар. Мәшһүр Жүсіп «адамды «жыл билеп ерікке қоймайды деп, адам мінезінің әр жылдағы хайуанға ұқсастығын көрсетеді» деп пайымдайды. Яғни адам туған жылы атауындағы жануарлармен мінездес болатындығын айтады. Халықтық пайымда қоян жылы туған бала әлжуаз, қорқақ, үрейшең болады дейді.

Дереккөздер

ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

Әдебиеттер

Шахматов В. О происхождении двенадцатилетнего животного цикла леточисления у кочевников. Вестник АН Каз ССР. 1955. №1. С.43-53;
Тюхтенева С.П. Календарь 12-летнего цикла у алтайцев. Проблемы изучения древней и средневековой истории Горного Алтая. Горно-Алтайск, 1990. С.243-256;
Қашқари М. Түрік тілінің сөздігі. 3 томдық шығармалар жинағы. Қазақ тіліне аударған, алғысөзі мен ғылыми түсініктерін жазған А. Егеубай. Алматы: Хант, 1997-1998;
Әбiшев Х. Аспан сыры. Алматы: Жазушы, 2009;
Ысқақов М. Халық календары. Алматы:Жазушы, 2009;
ҚР МОМ – материалдарынан;
ОМЭЭ – материалдарынан.

[1] ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9