Қонақ жолаушылып келе жатып үйге түскен бейтаныс жан немесе сый сияпат көрсету үшін арнайы шақырылған сыйлы адам сондай

Қонақ – жолаушылып келе жатып, үйге түскен бейтаныс жан, немесе сый-сияпат көрсету үшін арнайы шақырылған сыйлы адам; сондай-ақ, ауыл арасын қыдыра келген адамдардың бірі деген ұғымның атауы. Аталмыш ұғымның мазмұнынан қонақтың қазақ салтында "құдайы қонақ"; "арнайы қонақ"; "қыдырма қонақ" деп аталатын үш түрі бар екені байқалады. Қазақ танымында қонақ ұғымының этикеттік, құқықтық, діни-мифологиялық қырлары бар.

Құдайы қонақ

Құдайы қонақ – ат арылтып алыстан келе жатып үйге түскен, шаңырақ иесіне ешбір таныстығы, туыстығы, жекжаттығы жоқ бейтаныс жолаушы. Байырғы салт-дәстүрінде құдайы қонақты зор құрметпен күту сияқты абзал қасиеттің пайда болу себебін халық ел ішінде айтылатын Алаш хан туралы аңызбен байланыстырады.
Н.И. Гродеков жазып алған аңызда, қонақасы беру дәстүрі қазақ руларының түпатасы Алашқа тірелетіні айтылады. Аңыз бойынша Алаш қартайған шағында малының бір бөлігін өзіне қалдырып, қалған бөлігін Үш жүз болып тараған үш ұлына бөліп береді және әрқайсысына берілген мал-мүлікті енші, яғни әрқайсысының жеке басының игілігі (мүлкі) деп атайды. «Сендердің көшпелі өмір жағдайларыңа айналысатын ата кәсібің мал өсіру болғандықтан базары бар саудамен айналысатын отырықшы өмір сендерге жат». Кез-келген жолаушы ақысын төлеп, ішіп-жеміне, тамағына керегін сатып ала алады. Ал сендердің қолда бар мүліктерің мал болғандықтан, жейтін азықтарың ретінде оны бір жерден екінші жерге алып жүру қиын болар. Өз қойыңды, тіпті басқа да малды ат үстінде жүріп алыс жолға алып жүре алмассыңдар. Сондықтан менің сендерге айтар өсиетім: бір-біріңе қонаққа барғанда ас-су үшін ақы сұрамаңдар, бір-біріңе үнемі шақырылған қонақтай болыңдар; бір-біріңе қонақасы немесе сый-сияпат беретіндей сыйлас болыңдар. Бұл үшін менен тағы да өзімде қалған мүліктің төрттен бірін алыңдар және де оны өздеріңнің игіліктерің емес, ортақ игілік деп, әрі өз араларыңда өмір бақи бөлінбеген енші деп санаңдар» – деген екен. Парасатты ру басы Алашқа балалары сонда: «иә, біз сенің қамқорлығыңды ұмытпаймыз», – деп жауап берген екен.
Сөйтіп, өзінде қалған төртінші бөлікті Алаш қонақ сыбағасы болсын деп, үш ұлының ортақ меншігіне беріпті. Ал осы үш ұлы – үш Жүздің баласы – жолаушыға, қандай қазақ болмасын, тегін тамақ, жылы орын т.б. қажетті қамқорлықтар жасап тұруға міндетті болса керек. Осы салт Алаш ханның ұрпақтары болып саналатын қазақтар үшін айнымас дәстүрге айналған деседі.
"Қонақ таңдап қонады" дейді халық мақалы. Шынында, қонақ ауылдағы ауқатты, дәулетті үйдің бірін таңдау мүмкін. Бірақ бұлай етуі өз басының «жайлы» болуын ойлағандық емес, қоңторғай, жоқ-жітік үйді аяқ асты састырып, ұялтпайын дегені. Қонақ тарапынан мұндай этикалық ұстанымды «ет піседі, ет болмаса бет піседі» деген мақалдың мазмұнынан аңғаруға болады.

Арнайы қонақ

Арнайы қонақ – қыз ұзату, келін түсіру, құда түсу тәрізді т.б. дүбірлі тойға, ас беру сияқты торқалы тойға арнайы шақырылған қонақ. Әдетте шақырушы жақ той болатыны жөнінде ауыл-аймаққа, ел-елдің құрметті, сыйлы адамдарына арнайы ат шаптырып, хабаршы жібереді. Егер ат бәйгесі, палуан күрес, ақындар айтысы тәрізді тойдың сәнін келтіретін, тойшы ауылдың абырой - атағын шығаратын гедонистік шаралар өткізілетін болса, той жөнінде сауын айту (хабар айту) ең аз дегенде үш ай бұрын айтылуға тиіс. Өйткені тойға шақырылған қонақтар өз руластарының ішінен бәйгеге қосар атын баптатады, белдесетін палуандарын, өнер сайысына түсетін ақын-жырауларын таңдайды. Ал сайысқа түсетін ақын кіммен айтысқа түсетінін біліп отырады. Қарсыласының қапысын табуды іздейді.
Арнайы қонақ күту тойшы қауымға ерекше сын. Шақырылған мәртебелі, сыйлы қонақтардың бас-басына үй тігіліп, арнайы күтушілер бөлінеді. Тойға шақырылған қонақтарды тойшы ауыл сонадайдан, қозыкөш жерден, күтіп алады. Ол үшін төрт тарапқа жеті-сегіз, он адамнан күтіп алушыларды жібереді. Олардың ішінен біреуі жеделдете келіп, мәртебелі қонақтардың келе жатқанын, кімдер екенін той иесіне немесе басқарушыға хабарлап тұрады. Қонақтарды арнайы тігілген үйге әкеліп түсіреді.
Арнайы қонақ күтуде дәстүрлі мәдени ортада қонақтардың тұрғаластығына ерекше көңіл бөлінеді. Тұрғаластық дегеніміз – «қонақтың жоғары әлеуметтік беделі, қоғамдағы алатын айрықша орны». Тұрғаластығы тең, жолы қатар қонақтарға бірінен-бірі кем болмайтын ақ боз үйлер тігіледі, бірыңғай киімді күтушілер қойылады. Жасалатын сый-сияпатта қонақтардың өзара тұрғаластығы мықтап ескереледі. Тұрғаластығына қарай сый-сияпат көрмеуі қонақтың ренішіне, той аяқталмай аттанып кетуіне себеп болады.

Қыдырма қонақ

Қыдырма қонақ – «ауыл үй, ауыл арасындағы қонақ» деген ұғымды аңғартады. Ұғымның өз атауы айтып тұрғандай үй иесі қыдырма қонаққа күнделікті көріп жүрген ауыл адамы деп қарайды. Қыдырма қонақ құдайы қонақ, арнайы қонақтай мәртебелі болмайды, ерекше сый-сияпат көрсетілмейді. Бірақ қалыптасқан этикеттік норма бойынша «өзімсініп» келген қонақты сыртқа теппейді «келіңіз, төрлетіңіз; дайын асқа дәл келдіңіз, мақтап жүреді екенсіз» т.б. дегендей ілтипат сөз айтылады. Қонақ күтуді, қонаққа баруды, келген қонақтан әңгіме, хабар-ошар естуді қазақтар қызық көріп қатты ұнатады. Бұл – қазақтың қонағуарлық мінезін көрсетеді. Қыдырма қонақ осындай қонағуарлық мінездің бір көрініс іспетті. Оны тек «қазан аңду» деп түсінуге болмайды. Қыдырма қонақтың қазақ тұрмыс-салтында қонақ ретіндегі беделі пәлендей дерлік жоғары болмайды, өйткені ол шақырусыз келген ауыл адамы, осы себептен кейде оны әзілмен Атырау өлкесінде қоңсы қонақ деп те атаған.
Әдетте қоңсы ауыл, қоңсы қолаң атауы ел ішіндегі әлеуметтік мәртебесі төмен қауымға қарата айтылады. Шақырусыз қаумалап келген ауыл арасының «қонақтарын» қоңсы қонақ деген әзіл түріндегі тұспалмен айтылуы образды мән алған. Бұдан қыдырма қонақтың қазақтың тұрмыстық санасындағы бейнесін айқын аңғаруға болады.

Этикеттік норма, қонақ құқығы

Этикет бойынша қонақ ауылға аяңдап келеді. Өйткені шауып келу ертеде қайғылы жағдайда, жау келгенде, мал барымталағанда т.б. жайсыз кезде ғана болады. Құдайы қонақ жолаушылап келе жатып, түсетін үйінің сыртынан келіп, қалыптасқан этикеттік формула бойынша «әу, кім бар-ау үйде?» деп дауыстайды. Сыртқа шыққан үй иесіне өзінің құдайы қонақ екенін айтады. Жолаушы мен үй иесі «ауыз толтырып» сәлемдесуден соң, қонақтың аттан түсіп, үйге кіруін өтінеді, қонақ үй кісісіне (әйеліне) есенсіз бе деп сыпайырақ сәлемдеседі. Қонақты төрдің оң жағына таман қонақ көрпе төселіп, жастық тасталған жерге жайғастырады. Қонақтың атын отағасы аулақтау жердегі атағашқа (мама ағаш) байлатады. Ат көлігінің күтімін де мойнына алады. Ертедегі салт бойынша қорадан немесе ауыл маңынан қой алдырып, босағаға байлап, союға алақан жайып құдайы қонақтың ризалығын сұрайды. Қонажатар қонақ болса, батасын береді, ал түстеніп аттанар қонақ болса, жайын айтып, пышақ қандатпайды. Үй иесі мен құдайы қонақ өзара жөн сұрасып, өздерінің кім екенін, қай ауыл, қай әулет, қайсы рудан екенін айтады. Отағасы қонаққа тамағы, ас-суынан бере отырып, жылы шырай танытады, қонағының көңілін көтеруге тырысады. «Қонақ табаққа емес, қабаққа; етке емес, ниетке қарайды» деп ескертеді қазақ мақалы. Бұл – біріншіден, бұзуға болмайтын қатаң этикеттік норма, екіншіден, қазақ жерінде қонақ құқығы заңмен қорғалады. Қой сойып, қол қусырмаса, тартылған сыйтабақта өзіне лайық кәделі мүше (бас, жамбас т.б.) болмаса, аткөлігіне қарамаса, қонақ ауыл ақсақалына, биге шағымдана алады. Ондай үйдің иесі ата-баба жолын бұзғандық деп, заң бойынша ат-шапан айып тартады. Аға буын этнограф Х.Арғынбаев: «Үйінде отағасысы болмаса да қазақ әйелі құдайы қонақты үйге түсіріп күтуге міндетті болған. Сондықтан әйелдің жақсысы күйеуінің жоғында да оның жоқтығын білдірмей үйге түскен қонақты күтіп, жолынан жығылмайтын әйелдер бүкіл әйел қауымына үлгі ретінде ел аузында мақтаныш болатын. Күйеуі жоқта қонаққа жөндеп қонағасы бере алмаған әйелдер де ел аузында сөз болып, сараңдығымен аты шығатын» – дейді.
Құдайы қонақты байырғы қазақтардың жігжаппар болып күту себебі, үшіншіден, қонақ ұғымы діни – мифологиялық түсінікпен ұштасап жатады. Қонақты Құдай жібереді; Қонақты қондырмасаң құт кетеді; Құтты қонақ келсе, қой егіз табады, құтсыз қонақ келсе, қойға қасқыр шабады; Қырықтың бірі Қыдыр т.б. Қыдыр, Құт және қонақ ұғымының бір-бірімен байланысты айтылу себебі бар. Діни-мифтік санада Қыдыр баба (Қызыр баба) – қысылған адамға жәрдем беруші қасиетті, киелі күш иесі.

Қонақ күтудегі аймақтық ерекшеліктер

Қонақ күту дәстүрі күллі қазаққа ортақ болғанмен, ішінара аймақтық ерекшеліктер де байқалады. Қазақ елінің шығыс өңірінде сыйтабақ тартылғанда қонақ етті өзі турап, басқаларға ұсынып отырады, түстік аймақта қонаққа үй иесінің өзі немесе қызмет жасап жүрген ағайыны ет турайды. Сыр бойы өңірінде қонаққа тартылған қой басының оң құлағын кесіп алып, балаларының кішісіне берген, басты оң құлақсыз тартқан, бұл ерекшелік «ырысым үйде қалсын» деген ырыммен байланысты. Кез-келген қонаққа арнап қазанға ет салғанда алдымен кәрі жілікті салған, бұл малдың бар етін кәрі жілік ұстап тұрады, деген сенімге байланысты. Үлкен тамақтан соң, дастарқанға бата беру дәстүрі барлық жерде «ас қайыру» деп аталады. Ас қайыру кезіндегі үй иесі, отбасының басқа мүшелері батаны екі қолын жайып, ал, кей өңірде түрегеліп тұрып қабылдайды.

Қонағуарлықтың ақпараттық және тәрбиелік мәні

Қазақтың қонағуарлық мінезі ежелден қалыптасқан. "Атаң барда ел таны еріп жүріп, атың барда жер таны желіп жүріп" деген мақал қонағуарлықтың қағидасы іспетті. Қонағуарлық қазақы ортада ел ахуалы, жер жағдайы жайында ақпарат алудық тиімді бір көзі болған. Төңкеріске дейінгі көшпелі қазақ өмірінде қонағуарлық дәстүрдің ерекше сипатының болуына әсерін тигізетін жағдайдың бірі – құдайы қонақтың айналада болып жатқан үлкенді-кішілі оқиғалардың бірден-бір хабаршысы болғандығында. Қазақтың ұшы қиыры жоқ кең сахарасында көшіп жүретін ауылдар ел ішіндегі жаңалықтардың бәрін ең алдымен ел аралап жүрген жолаушылардан ғана еститін. Сондықтан да болар қонақ түскен үйге ауыл адамдары шақыртпай-ақ келіп әңгіме тыңдап, алуан түрлі жаңалықтарды еститін.
Мұндай хабарлар бір ауылдан екінші ауылға өте тез тарайтындықтан, қазақ оны «ұзын құлақ» атандырғанын» атап айта келіп Х. Арғынбаев әсіресе қазақ қонағуарлығының тәрбиелік мәнін аша түседі: «Қазақ отбасында балалар жастайынан қонағуарлыққа тәрбиеленеді. Өйткені халық дәстүрі бойынша қонақасы берілген соң, қонақтан әңгіме сұрайды, өнерлі болса ән салғызып, күй тартқызады. Қонақ әңгімесіне балалар әрқашан құмар болады. «Адам болар бала қонаққа үйір» деп те қазақ тегін айтпаған. Өйткені әр қонақтан естіген жаңалықтарын есіне сақтай білген жастың өмірді білуі, түсінуі кеңейіп, дүниеге көзқарасы қалыптасады. Көптеген нақыл сөздерді, пайдалы кеңестерді үйренумен бірге, жаманшылықтан жиренуге де үйретеді. Олай болса қонағуарлықтың тәрбиелік мәні де аз болмаған» - деп пікір түйеді.
Сонымен қатар қонақ күту, қонаққа бару, яғни қонақшылау дәстүрі халықты мәдени-этникалық жақтан бірегейлендіруші (идентификатор) маңызды факторлардың бірі болған. Сондай-ақ, қонаққа шақыру, қонақ күту, қонақ аттандыру тәрізді халықтың ең бір абзал қасиеті ғасырлар бойы қоғамдағы зтикалық ұстанымдар мен этикеттік нормаларды жалғастырып, жаңғыртып, жетілдіріп отырған.

Дереккөздер

ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

Әдебиеттер

Баллюзек Л.Ф. Народные обычаи, имевшие, а отчасти и ныне имеющие в Малой Киргизской орде силу закона. ЗООИРГО. Вып.ІІ. Казань, 1871. С. 146-147;
Добросмыслов А.И. Суд у киргиз Тургайской области в XVIII-XIX веках. Казань: Тип. Императорского Университета, 1904;
Арғынбаев Х. Қазақ халқындағы семья мен неке (тарихи-этнографиялық шолу). Алматы: Ғылым, 1973;
Қорқытов Б. Атырау билері мен батырлары. Алматы: Өлке, 1992;
Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Алматы: Арыс, 2006;
ҚР МОМ – материалдарынан;
ОМЭЭ – материалдарынан.

[1] ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9