Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Эзоп (көне грекше: Αἴσωπος,Эсопос)– б.з.б. 620-560 жылдары өмір сүрген, грек халқының перзенті. Аты аңызға айналған мысалшы. Ол Самостан шыққан Иадмонның басыбайлы құлы болған. Бостандық алған соң Лидия патшасы Крездің сарайында қызмет етеді. Бір мәліметтерде оны ақсақ құл десе, бірде бүкір құл дейді.
Эзоп Ежелгі Грекияда танымалдылығы Гомерден кем болмаған. Оның аңыз әңгімелері ауыздан ауызға берілген, мектептерде өтілген, сахнада көріністер қойылған. Эзоп бірінші болып адамдардың бейнелерін, кемістіктерін жануарлар түрінде көрсеткен. Оның мысқыл, өткір аңыз әңгімелері адамдарды жыларманға жеткізген. Эзоптан тіпті патшалардың өзі аңыз әңгімелерін айтып беруді сұраған.
Эзоптың аңыз әңгімелері өзінде қысқа қызықты желіні үйлестірген.Оның әңгімелері барлығына түсінікті болған және ішінде өз тәжірибесінен алынған ғибрат болған. Халық аузында жүрген Эзоптың әңгімелерін бәрін біріктіріп бірге жинаған.
Эзоптың тапқырлығы
Екі аяқтыда өзіне жанашыр жан жоқ, ішкі сырын бөлісер досы да жоқ, тек қорлықпен күнін өткізген басыбайлы құл Эзоп өмірде басына түскен қиындықтарда өзінің ақылдылығы, тапқырлығымен жол тауып отырған. Мәселен, Ксанфтың құлдары інжір жемісін түк қалдырмай жеп қойды деген өтірікке сенген қожайыны ашуға мініп, Эзопты дүрелемекші болғанда, Эзоп пәленің қайдан келгенін бірден түсініп, қожайынның жанында тұрған шөмішті алып, ыстық су әкеліңдер дегендей ишара жасайды. Әкелінген ыстық суды түгел ішіп алады да, саусағын кеңірдегіне тығып жіберіп, бар ішкен суын лақылдатып құсып тастайды. Ішінен судан басқа ештеңе шықпайды. Эзоптың ишарасы бойынша қожайыны інжірді жеп, Эзопты кінәлаған екі құлға да су ішкізеді. Ыстық суды толтырып ішкеннен кейін олардың жүректері айнып, іштерінде онсыз да божып аши бастаған інжірді құсып тастайды. Сөйтіп, жазықсыз байғұсқа жала жауып, қазған орларына өздері түскен құлдарын қожайыны естен кетпестей етіп дүрелейді.
Эзоптың тапқырлығы оның мына бір әрекетінен анық байқалады. Эзопты жаңадан сатып алған қожайыны оны ештеңеге жарамсыз, жүк те көтере алмайды деп ойлағанда, Эзоп өзіне жүк беруін сұрап, жалына бастайды. Сонда құлдар өзара ақылдасып, өзі қалаған жүкті арқалап алуына рұқсат береді. Сонда Эзоп айналасындағы толған сандық, нығарлана зат салынған қанар қаптар, тең, бума, құмыралардың арасынан ішіне нан салынған дәу себетті таңдап алады. Алғашында құлдардың бәрі ең ауыр себетті таңдап алған Эзопты ақымақ жан деп қарайды. Алғашында Эзоп қатты қиналады, тау көтерген алыптай шайқалақтап, әзер жүреді; өрге қарай жүру керек болғанда себетін тісімен, тырнағымен тартып, сүйреп, мықшыңдап зорға шығарады. Бірақ жол бойында құлдар тынығып, тамақтанған сайын Эзоптың жүгі жеңілдеп, ақыр соңында бос себетпен қалады. Сонда жанындағы өзі секілді құлдар Эзоптың түрге жарымағанымен, ақылға жүйрік екенін мойындайды. Әуелгіде тілі жоқ, мылқау болып жаралған Эзопқа өзінің адалдығы, қарапайымдылығы тіпті мейірімділігінің арқасында құдайлардың құдіретімен тіл бітеді. Бір күні Эзоп атыз басында ешкімге көңіл бөлмей, ынты-шынтысымен беріліп жұмыс істеп жатқанда қасына барар жолынан адасып кеткен әйел-құдай Исида келіп жол сұрайды. Сонда тілі жоқ Эзоп оны жеңінен жетелеп, ағаштың саясына әкеледі де, дорбасынан нан, зәйтүн алып тамақтандырып, су ішкізеді. Сосын жолаушыға жолды көрсетіп, бағытын сілтейді де, өзі жұмысын жалғастыра береді. Оның ерекше қайырымдылығына риза болып, мейірімі түскен Исиданың қалауы бойынша Эзопқа тіл бітеді.
Эзоп мысалдарының қаһармандары көбіне жан-жануарлар мен заттар болып келеді. Эзоп мысалдарының өзгешелігі – қысқалығында, қарапайымдылығында. Эзоп мысалдарының сюжеті өмірден алынған. Өзі көріп куәсі болып жүрген адам баласының бойындағы, мінезіндегі түрлі кемшіліктерін Эзоп тура айта алмай, өз қаһармандары – қасқыр, түлкі, қоян, тышқан т.б. сөзі, іс-әрекеті арқылы жеткізеді. Алғашында Эзоп мысалдарының түпкі мәнісін түсінбегендер уақыт өте келе Эзоптан аяқтарын тарта бастады.
Эзоп мысалдарының мәнін кеш түсінген билеушілер оның шығармаларының астарына үңіліп, оның тегеурінді күшін сезінеді. Сондықтан, Эзоптан құтылудың жолын ойластырып, оны «құдайдан безген, дін бұзар» деп танып, биік жартастан лақтырып жібереді. Бір деректерде, өз қызметімен, адалдығымен Крез патшаға жаққан Эзопты патша көптеген сый-сияпаттар беріп, дельфылық абыздарға қызмет етуге жібереді делінеді. Мұнда келген соң Эзоп абыздардың екіжүзділігін, аярлығын көріп, шыдамай, олардың арсыз, қанағатсыздығын өткір де ащы тілімен түйреп, күлкі, әжуа етеді. Бұл дельфылықтардың ашуын тудырып, одан құтылу үшін храмнан ұрланған алтын тостағанды жасырын түрде Эзоптың дорбасына салып қояды. Сөйтіп өздері дабыл қағады. Барлық сыйынушыларды тексергенде тостаған Эзоптан табылады да, оны алаң ортасында таспен ұрып өлтіреді. Көптеген жылдар өткеннен кейін Эзоптың жазықсыз екені белгілі болып, дельфылықтар Иадмон немерелеріне көп мөлшерде құн төлеуге мәжбүр болған.
«Эзоп» атты комедияның авторы комедиограф Алексид (б.з.б. ІVғ. соңы) өз қаһарманы Эзопты Соломонмен кездестіреді. Сөйтіп Эзопты «Жеті дана және Крез патша туралы» аңыздар циклына кірістіреді. Алексидтің замандасы Лисипп та бұл нұсқаны қабылдап, Эзопты жеті дананың ақылдысы ретінде көрсетеді. Сонымен Эзоптың Ксанфтың құлы болуы, оның 7 данамен қатынасы және дельфылық абыздардың жауыздығынан қаза табуы – мұның барлығы Эзоп жайлы аңыз бөлшектері ретінде сақталып қалады. Бұл жөнінде Эзоп мысалдарын қазақ тіліне аударған Өтебай Тұрманжанов: «Эзоп – грек халқының өте ерте заманында өмір сүрген, ертегіге, ел аңызына айналып кеткен ұлы мысалшыл жазушысы» деп жазады.
Кейінірек, Эзоптың өз дәуіріндегі танымал адам болғандығы, оның шығармаларының мектептерде де оқылғандығы Аристофан комедиясындағы бір кейіпкердің: «Сен Эзопты да жаттамаған ақымақ әрі жалқаусың» деген сөздерінен айқын аңғарылады. Қазақ әдебиетінде аударма тарихын тереңнен тарта зерделеген ғалым С.Талжанов «Аударманың арнаулы тарихынан» деп аталатын мақаласында Эзоп жөнінде қызықты мәліметтер келтіреді: «Мысалдар сөз болғанда, біздің ойымызға ең әуелі Эзоп пен Лұқман Хакім түседі. Бұларды грек елінде «Эзоп мысалдары» деп атаса, араб шығысында «Лұқман Хакім мысалдары» деп атайды. Эзоп біздің жыл санауымыздан алты жүз жыл бұрын болыпты, ал Лұқман Хакім атынан айтылып жүрген араб әңгімелерінде ислам дінінің көзқарастары әсіреленеді. Эзоп пен араб дінінің арасы өте алшақ. Ендеше «бұл қалай?» деген сұрақ туады. Бұл сұраққа Рүстем Мырза Әлиев былай жауап береді: «Лұқман дүниеде мың жыл өмір сүрген адам, ол Бауырдың ұлы, ал Бауыр Иовтың баласы екен. Дәуіт пайғамбардың заманына дейін атақты данышпан болып келген. Лұқманның мысалдары да, өзі де Эзопқа ұқсайды. Екеуінің тағдыры да бірдей. Мысалы, Лұқман да, Эзоп та Мысырда (Египетте) құлдықта жүрген. Бұған қосымша Лұқманның баласы Аннам, Эзоптың баласы Аннус. Оның үстіне «есіктен кірмей тұрып қалай шығуыңды ойла (көзде)» дейтін араб мақалы Лұқман Хакім атынан айтылады. Мұны грек елінде Эзопқа айтқызады. Осы ұқсастыққа қарап, Шығыстың біраз ғалымы: «Лұқман Хакім мұсылман дінін өз ойына үйлестіріп, жасап шығарған ежелгі Эзоп болса керек» деседі» дейді.
Сонымен бүгінгі ғылыми тұжырым бойынша қысқаша түйіндейтін болсақ, Эзоп – б.з.б. 620-560 жылдары өмір сүрген, грек халқының перзенті. Аты аңызға айналған мысалшы. Ол Самостан шыққан Иадмонның басыбайлы құлы болған. Бостандық алған соң Лидия патшасы Крездің сарайында қызмет етеді. Бір мәліметтерде оны ақсақ құл десе, бірде бүкір құл дейді. Қалай болғанда да, ақиқат – біреу, Эзоптың шыққан тегі – құл болған. Әрі ол кемтар жан болған. Мұны М.Л.Гаспаровтың «Эзоптың өмірбаяны» атты ғұмырнамалық дүниесінде келтірілген: «Эзоп өте ұсқынсыз, қор жаратылған кемтар жан болды. Барып тұрған сұрықсыздың өзі, қарыны шартиған, басы қазандай, таңқы танау, үсті кір-қожалақ, терісі қара, кемтар, тілі мүкіс, қолдары қысқа, арқасы бүкір, еріндері салпайған» деген жолдар арқылы бекітуге болады. М.Л.Гаспаровтың Эзоп жөніндегі ғұмырнамалық еңбегін Т.Сәукетаев қазақ тіліне көркем тілмен аударып, әсерлі хикая түрінде «Жұлдыз» журналының бірнеше нөмірлерінде «Көне дәуірдің кемеңгерлері» айдары бойынша жариялап отырған. Қазақ оқырмандарына Эзоп жөнінде бірден-бір толыққанды мағлұмат берген еңбектің бірі – осы. Эзоп мысалдарын ағылшын тілінен қазақ тіліне қарасөзбен аударған С.Ақатаев. Оның «Эзоп. Мысалдары» деген еңбегі «Жалын» баспасынан 1976 жылы жарық көрген.
Әдебиеттер:
Дереккөздер
- Тоқшылықова Г.Б. Антика әдебиетінің тарихы. Алматы, 2010
- Сәукетаев Т. Эзоп. Жұлдыз, 2005, №1.
- Сәукетаев Т. Эзоп. Жұлдыз, 2005, №2.
- Сәукетаев Т. Эзоп. Жұлдыз, 2005, №3-4.
- Тұрманжанов Ө. Эзоп. Мысалдар. ҚМКӘБ., Алматы, 1962, 58б.
- Талжанов С. Аударманың арнаулы беттерінен. Әлем әдебиеті. 2007, №3, 5-16б.
- Сәукетаев Т. Эзоп. Жұлдыз, 2005, №1-4.
- Эзоп. Мысалдары. (Ағылшын тілінен аударған С.Ақатаев). «Жалын» баспасы, 1976, 40б.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ezop kone grekshe Aἴswpos Esopos b z b 620 560 zhyldary omir sүrgen grek halkynyn perzenti Aty anyzga ajnalgan mysalshy Ol Samostan shykkan Iadmonnyn basybajly kuly bolgan Bostandyk algan son Lidiya patshasy Krezdin sarajynda kyzmet etedi Bir mәlimetterde ony aksak kul dese birde bүkir kul dejdi Ezop Ezhelgi Grekiyada tanymaldylygy Gomerden kem bolmagan Onyn anyz әngimeleri auyzdan auyzga berilgen mektepterde otilgen sahnada korinister kojylgan Ezop birinshi bolyp adamdardyn bejnelerin kemistikterin zhanuarlar tүrinde korsetken Onyn myskyl otkir anyz әngimeleri adamdardy zhylarmanga zhetkizgen Ezoptan tipti patshalardyn ozi anyz әngimelerin ajtyp berudi suragan Ezoptyn anyz әngimeleri ozinde kyska kyzykty zhelini үjlestirgen Onyn әngimeleri barlygyna tүsinikti bolgan zhәne ishinde oz tәzhiribesinen alyngan gibrat bolgan Halyk auzynda zhүrgen Ezoptyn әngimelerin bәrin biriktirip birge zhinagan Esop mүsini dep sanalady Rim murazhajy kollekciyasynanEzoptyn tapkyrlygyAesopus moralisatus 1485 Eki ayaktyda ozine zhanashyr zhan zhok ishki syryn boliser dosy da zhok tek korlykpen kүnin otkizgen basybajly kul Ezop omirde basyna tүsken kiyndyktarda ozinin akyldylygy tapkyrlygymen zhol tauyp otyrgan Mәselen Ksanftyn kuldary inzhir zhemisin tүk kaldyrmaj zhep kojdy degen otirikke sengen kozhajyny ashuga minip Ezopty dүrelemekshi bolganda Ezop pәlenin kajdan kelgenin birden tүsinip kozhajynnyn zhanynda turgan shomishti alyp ystyk su әkelinder degendej ishara zhasajdy Әkelingen ystyk sudy tүgel iship alady da sausagyn kenirdegine tygyp zhiberip bar ishken suyn lakyldatyp kusyp tastajdy Ishinen sudan baska eshtene shykpajdy Ezoptyn isharasy bojynsha kozhajyny inzhirdi zhep Ezopty kinәlagan eki kulga da su ishkizedi Ystyk sudy toltyryp ishkennen kejin olardyn zhүrekteri ajnyp ishterinde onsyz da bozhyp ashi bastagan inzhirdi kusyp tastajdy Sojtip zhazyksyz bajguska zhala zhauyp kazgan orlaryna ozderi tүsken kuldaryn kozhajyny esten ketpestej etip dүrelejdi Ezoptyn tapkyrlygy onyn myna bir әreketinen anyk bajkalady Ezopty zhanadan satyp algan kozhajyny ony eshtenege zharamsyz zhүk te kotere almajdy dep ojlaganda Ezop ozine zhүk beruin surap zhalyna bastajdy Sonda kuldar ozara akyldasyp ozi kalagan zhүkti arkalap aluyna ruksat beredi Sonda Ezop ajnalasyndagy tolgan sandyk nygarlana zat salyngan kanar kaptar ten buma kumyralardyn arasynan ishine nan salyngan dәu sebetti tandap alady Algashynda kuldardyn bәri en auyr sebetti tandap algan Ezopty akymak zhan dep karajdy Algashynda Ezop katty kinalady tau kotergen alyptaj shajkalaktap әzer zhүredi orge karaj zhүru kerek bolganda sebetin tisimen tyrnagymen tartyp sүjrep mykshyndap zorga shygarady Birak zhol bojynda kuldar tynygyp tamaktangan sajyn Ezoptyn zhүgi zhenildep akyr sonynda bos sebetpen kalady Sonda zhanyndagy ozi sekildi kuldar Ezoptyn tүrge zharymaganymen akylga zhүjrik ekenin mojyndajdy Әuelgide tili zhok mylkau bolyp zharalgan Ezopka ozinin adaldygy karapajymdylygy tipti mejirimdiliginin arkasynda kudajlardyn kudiretimen til bitedi Bir kүni Ezop atyz basynda eshkimge konil bolmej ynty shyntysymen berilip zhumys istep zhatkanda kasyna barar zholynan adasyp ketken әjel kudaj Isida kelip zhol surajdy Sonda tili zhok Ezop ony zheninen zhetelep agashtyn sayasyna әkeledi de dorbasynan nan zәjtүn alyp tamaktandyryp su ishkizedi Sosyn zholaushyga zholdy korsetip bagytyn siltejdi de ozi zhumysyn zhalgastyra beredi Onyn erekshe kajyrymdylygyna riza bolyp mejirimi tүsken Isidanyn kalauy bojynsha Ezopka til bitedi Ezop mysaldarynyn kaһarmandary kobine zhan zhanuarlar men zattar bolyp keledi Ezop mysaldarynyn ozgesheligi kyskalygynda karapajymdylygynda Ezop mysaldarynyn syuzheti omirden alyngan Өzi korip kuәsi bolyp zhүrgen adam balasynyn bojyndagy minezindegi tүrli kemshilikterin Ezop tura ajta almaj oz kaһarmandary kaskyr tүlki koyan tyshkan t b sozi is әreketi arkyly zhetkizedi Algashynda Ezop mysaldarynyn tүpki mәnisin tүsinbegender uakyt ote kele Ezoptan ayaktaryn tarta bastady Ezop mysaldarynyn mәnin kesh tүsingen bileushiler onyn shygarmalarynyn astaryna үnilip onyn tegeurindi kүshin sezinedi Sondyktan Ezoptan kutyludyn zholyn ojlastyryp ony kudajdan bezgen din buzar dep tanyp biik zhartastan laktyryp zhiberedi Bir derekterde oz kyzmetimen adaldygymen Krez patshaga zhakkan Ezopty patsha koptegen syj siyapattar berip delfylyk abyzdarga kyzmet etuge zhiberedi delinedi Munda kelgen son Ezop abyzdardyn ekizhүzdiligin ayarlygyn korip shydamaj olardyn arsyz kanagatsyzdygyn otkir de ashy tilimen tүjrep kүlki әzhua etedi Bul delfylyktardyn ashuyn tudyryp odan kutylu үshin hramnan urlangan altyn tostagandy zhasyryn tүrde Ezoptyn dorbasyna salyp koyady Sojtip ozderi dabyl kagady Barlyk syjynushylardy teksergende tostagan Ezoptan tabylady da ony alan ortasynda taspen uryp oltiredi Koptegen zhyldar otkennen kejin Ezoptyn zhazyksyz ekeni belgili bolyp delfylyktar Iadmon nemerelerine kop molsherde kun toleuge mәzhbүr bolgan Ezop atty komediyanyn avtory komediograf Aleksid b z b IVg sony oz kaһarmany Ezopty Solomonmen kezdestiredi Sojtip Ezopty Zheti dana zhәne Krez patsha turaly anyzdar ciklyna kiristiredi Aleksidtin zamandasy Lisipp ta bul nuskany kabyldap Ezopty zheti dananyn akyldysy retinde korsetedi Sonymen Ezoptyn Ksanftyn kuly boluy onyn 7 danamen katynasy zhәne delfylyk abyzdardyn zhauyzdygynan kaza tabuy munyn barlygy Ezop zhajly anyz bolshekteri retinde saktalyp kalady Bul zhoninde Ezop mysaldaryn kazak tiline audargan Өtebaj Turmanzhanov Ezop grek halkynyn ote erte zamanynda omir sүrgen ertegige el anyzyna ajnalyp ketken uly mysalshyl zhazushysy dep zhazady Kejinirek Ezoptyn oz dәuirindegi tanymal adam bolgandygy onyn shygarmalarynyn mektepterde de okylgandygy Aristofan komediyasyndagy bir kejipkerdin Sen Ezopty da zhattamagan akymak әri zhalkausyn degen sozderinen ajkyn angarylady Қazak әdebietinde audarma tarihyn terennen tarta zerdelegen galym S Talzhanov Audarmanyn arnauly tarihynan dep atalatyn makalasynda Ezop zhoninde kyzykty mәlimetter keltiredi Mysaldar soz bolganda bizdin ojymyzga en әueli Ezop pen Lukman Hakim tүsedi Bulardy grek elinde Ezop mysaldary dep atasa arab shygysynda Lukman Hakim mysaldary dep atajdy Ezop bizdin zhyl sanauymyzdan alty zhүz zhyl buryn bolypty al Lukman Hakim atynan ajtylyp zhүrgen arab әngimelerinde islam dininin kozkarastary әsirelenedi Ezop pen arab dininin arasy ote alshak Endeshe bul kalaj degen surak tuady Bul surakka Rүstem Myrza Әliev bylaj zhauap beredi Lukman dүniede myn zhyl omir sүrgen adam ol Bauyrdyn uly al Bauyr Iovtyn balasy eken Dәuit pajgambardyn zamanyna dejin atakty danyshpan bolyp kelgen Lukmannyn mysaldary da ozi de Ezopka uksajdy Ekeuinin tagdyry da birdej Mysaly Lukman da Ezop ta Mysyrda Egipette kuldykta zhүrgen Bugan kosymsha Lukmannyn balasy Annam Ezoptyn balasy Annus Onyn үstine esikten kirmej turyp kalaj shyguyndy ojla kozde dejtin arab makaly Lukman Hakim atynan ajtylady Muny grek elinde Ezopka ajtkyzady Osy uksastykka karap Shygystyn biraz galymy Lukman Hakim musylman dinin oz ojyna үjlestirip zhasap shygargan ezhelgi Ezop bolsa kerek desedi dejdi Sonymen bүgingi gylymi tuzhyrym bojynsha kyskasha tүjindejtin bolsak Ezop b z b 620 560 zhyldary omir sүrgen grek halkynyn perzenti Aty anyzga ajnalgan mysalshy Ol Samostan shykkan Iadmonnyn basybajly kuly bolgan Bostandyk algan son Lidiya patshasy Krezdin sarajynda kyzmet etedi Bir mәlimetterde ony aksak kul dese birde bүkir kul dejdi Қalaj bolganda da akikat bireu Ezoptyn shykkan tegi kul bolgan Әri ol kemtar zhan bolgan Muny M L Gasparovtyn Ezoptyn omirbayany atty gumyrnamalyk dүniesinde keltirilgen Ezop ote uskynsyz kor zharatylgan kemtar zhan boldy Baryp turgan suryksyzdyn ozi karyny shartigan basy kazandaj tanky tanau үsti kir kozhalak terisi kara kemtar tili mүkis koldary kyska arkasy bүkir erinderi salpajgan degen zholdar arkyly bekituge bolady M L Gasparovtyn Ezop zhonindegi gumyrnamalyk enbegin T Sәuketaev kazak tiline korkem tilmen audaryp әserli hikaya tүrinde Zhuldyz zhurnalynyn birneshe nomirlerinde Kone dәuirdin kemengerleri ajdary bojynsha zhariyalap otyrgan Қazak okyrmandaryna Ezop zhoninde birden bir tolykkandy maglumat bergen enbektin biri osy Ezop mysaldaryn agylshyn tilinen kazak tiline karasozben audargan S Akataev Onyn Ezop Mysaldary degen enbegi Zhalyn baspasynan 1976 zhyly zharyk korgen Әdebietter DerekkozderTokshylykova G B Antika әdebietinin tarihy Almaty 2010 Sәuketaev T Ezop Zhuldyz 2005 1 Sәuketaev T Ezop Zhuldyz 2005 2 Sәuketaev T Ezop Zhuldyz 2005 3 4 Turmanzhanov Ө Ezop Mysaldar ҚMKӘB Almaty 1962 58b Talzhanov S Audarmanyn arnauly betterinen Әlem әdebieti 2007 3 5 16b Sәuketaev T Ezop Zhuldyz 2005 1 4 Ezop Mysaldary Agylshyn tilinen audargan S Akataev Zhalyn baspasy 1976 40b