Шілікті патша қорғандары - Шығыс Қазақстанның далалық аймақтарында, әсіресе, Тарбағатай мен Маңырақ тауларының арасында, Зайсан ауданының жерінде алып патша қорғандары кездеседі. Оның ең көп шоғырланған жерін Шілікті ескерткіштері деп атайды. Шілікті қорымында барлығы 51 оба бар, оның бәрі де алып немесе орташа қорғандар. Алып қорғандардың диаметрі 100 метр, биіктігі 8 - 10 метр. обаның саны - 13. Орташа обалардың шеңберінің диаметрі 20 метрден 60 метрге жетеді, биіктігі 2 - 5 м. Қорған ертеректе қатты тоналған. Бірақ кейбіреулерінде зергер бұйымдар сақталған. Соның бірі 1960 жылы қазылған "Алтын қорған" деген оба. Обаны үйерден бұрын қабір шұңқыры қазылған. Оның орта шенінен шығыстан батысқа қарай бағытталған дөліз (дромос) жасаған, оның ені 2 метр, ұзындығы 12 метр. Қабір шұңқырының ішінен қабырғалары 5м жуық балқарағай бөренелерінен қабір үйін салған, биіктігі 1 м. Айналасына - тас толтырылған. Дәліздің қабырғасын таспен қалап, төбесін бөренемен жапкан. Бөренеден салынған қабір үйіне еркек пен әйел жерленген. Моланың жердің бетіндегі бөлігі таспен үйілген. Сонымен қатар обадан 13 қола жебе, жебе салатын қорамсақтың қалдығы табылды. Жебелер екі қырлы, ұңғылы. Қорамсақтың сыртына алтыннан жасалған бүғы мүсінді бірнеше әшекей қапсырма жапсырылған. Қабірден 9 бүркіт, 29 қабылан, қабан, балық, т.б. бейнелер қазылды. Алтын бедерлі мүсіндер ғажайып шеберлікпен көркем жасалған. Бұл обалардың салынған уақыты б.з.б. 7-6 ғасырларға жатады. Шілікті қорымында ішке кіретін жол, есігі болды. Үйлерінің үсті үйіл-үйіл болған. Үсті топырақтармен жабылған. Шілікті қорымын 1993 жылы археолог Әбдеш Төлеубаев зерттеген.
Шығыс Қазақстанның далалық бөлігінің тамаша ескерткіші Шілікті обасы болып табылады, ол 51 үйіндіден тұратын үлкен қорымның құрамына кіреді. Басқа жерлердегі сияқты, мұндада ұсақ обалар жоқ. Қорымның үйілген топырағының диаметрі 100 метрге, биіктігі 8—10 метрге дейін жетеді. Бұл — жүздеген жылдар бойы кісі жерленген, тайпалар мен ру көсемдерінің үлкен зираты. Обаны қазу жұмыстары оның құрылымын қайта қалпына келтіруге мүмкіндік берді. Жердің бетінен аумағы 58 шаршы метрдей, терендігі 1 метрдей шұңқыр қазылған. Оның ішіне балқарағайдың жуан боренелерінен шаршы қима жасалған, бөліктерінін қабырғалары екі, ал төбесі бір қатар бөренелерден тұрады; бөренелер жылжып кетпес үшін шұнқырдың қабырғалары мен ағаш құрылыс арасына уатылған тас толтырылған. Қиманың бұрыштары бөренелердің бір-біріне тиер жерінде күйдіріліпті. Ағаш моланың ішінде, батыс жақ қабырғасы жанында, жонылған қалың тақтай еденде 40— 50 жастағы еркек пен 50—60 жастағы әйел және олардың жанына қойылған заттар жатты. Өліктерді қабірге шығыс жағынан жалғасқан дәліз-дромос арқылы кіргізген. Жерлеп болғаннан кейін дромос бөренелермен жабылып, бүкіл құрылыс уатылған ірі тастармен көмілген. Содан кейін тығыз сары түсті балшықтан үйінді тұрғызылып, оның үстіне майда малтатас араласқан топырақ үйілген. Алғашқы түрінде обаның диаметрі 45 м, биіктігі шамамен 10 м үйінді болған. Кейін бірте-бірте шөгіп, қазатын кезде оның диаметрі 66 м, ал биіктігі 6 м болды. ПІілікті обасы өз кезеңі үшін күрделі архитектуралық құрылыс болды жопе омы тұргызуга көптеген адамдардың еңбегі пайдаланылған. Обаға қажетті гас одан 15 шакмрым жердегі ең жақын деген таулардан, ал бөренелер аңғардың шығыс жағындагы 40 шақырым жердегі карағайлы орманнан тасып әкелінген. Басқа да көптеген «патша» обаларм сияқты, Шілікті моласы да көне заманда-ақ, шамасы, жерленгеннен кейін 50 жылдан соң тоналған. Тонаушылар обаны ортасынан үңгіп қазған, қима төбесінің оңтүстік- батыс бұрышынан шығып, төбені тескен де, осылайша қабірдің ішіне кірген. Тоналғанына қарамастан, обада өте бағалы заттар: ертеректегі жебелердің асимметриялы-ромб түріндегі деп аталатын ұңғылы қола ұштарының он үші салынған былғары қорамсақтың қалдығы, темір заттың сынығы және ертедегі қолданбалы өнердің 524 алтын бүйыммнан тұратын жарқын үлгілері сақталған. Олардмң арасында корамсақтарды сәндеген, аяқтары бүгулі бұғы түріндегі қаптырмалар (14 дана), басы бұрулы бүркіттердің (9 дана), шиыршықтала бүктетілген қабыланның (29 дана) бедерлі мүсіндері, жұқа қаңылтырдан қиып жасалған қабандардың мүсіндері (12 дана), балық бейнесі, перуза тас өткермеленіп, майда домалақ алтын түйіршіктермен әшекейленген, қанаттары жаюлы құс түріндегі қаптырма және басқа неғұрлым ұсақ зергерлік әшекейлер бар. б. з. б. VII—VI ғасырлар аралығына жатқызылады. Бұл Қазақстанның солтүстік далалық өңіріндегі ең ертедегі «патшалық» оба және Еуразия аймағындағы сондай обалардың бірі. Мұнда Еуразия далаларындағы мал өсіруші тайпалардың қолданбалы өнері айқын көрсетілген. Шілікті обасындағы аң стиліндегі бірқатар көркем туындылар (аяқтары бұғулі бұғы, шиыршақтала бүктетілген қабылан, басы бұрулы бүркітгер) сақ-скиф дүниесі өнерінің алғашқы үлгілеріне жатады.
Дереккөздер
- Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
- «Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—157 ISBN 978-601-282-026-3
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shilikti patsha korgandary Shygys Қazakstannyn dalalyk ajmaktarynda әsirese Tarbagataj men Manyrak taularynyn arasynda Zajsan audanynyn zherinde alyp patsha korgandary kezdesedi Onyn en kop shogyrlangan zherin Shilikti eskertkishteri dep atajdy Shilikti korymynda barlygy 51 oba bar onyn bәri de alyp nemese ortasha korgandar Alyp korgandardyn diametri 100 metr biiktigi 8 10 metr obanyn sany 13 Ortasha obalardyn shenberinin diametri 20 metrden 60 metrge zhetedi biiktigi 2 5 m Қorgan erterekte katty tonalgan Birak kejbireulerinde zerger bujymdar saktalgan Sonyn biri 1960 zhyly kazylgan Altyn korgan degen oba Obany үjerden buryn kabir shunkyry kazylgan Onyn orta sheninen shygystan batyska karaj bagyttalgan doliz dromos zhasagan onyn eni 2 metr uzyndygy 12 metr Қabir shunkyrynyn ishinen kabyrgalary 5m zhuyk balkaragaj borenelerinen kabir үjin salgan biiktigi 1 m Ajnalasyna tas toltyrylgan Dәlizdin kabyrgasyn taspen kalap tobesin borenemen zhapkan Boreneden salyngan kabir үjine erkek pen әjel zherlengen Molanyn zherdin betindegi boligi taspen үjilgen Sonymen katar obadan 13 kola zhebe zhebe salatyn koramsaktyn kaldygy tabyldy Zhebeler eki kyrly ungyly Қoramsaktyn syrtyna altynnan zhasalgan bүgy mүsindi birneshe әshekej kapsyrma zhapsyrylgan Қabirden 9 bүrkit 29 kabylan kaban balyk t b bejneler kazyldy Altyn bederli mүsinder gazhajyp sheberlikpen korkem zhasalgan Bul obalardyn salyngan uakyty b z b 7 6 gasyrlarga zhatady Shilikti korymynda ishke kiretin zhol esigi boldy Үjlerinin үsti үjil үjil bolgan Үsti topyraktarmen zhabylgan Shilikti korymyn 1993 zhyly arheolog Әbdesh Toleubaev zerttegen Shygys Қazakstannyn dalalyk boliginin tamasha eskertkishi Shilikti obasy bolyp tabylady ol 51 үjindiden turatyn үlken korymnyn kuramyna kiredi Baska zherlerdegi siyakty mundada usak obalar zhok Қorymnyn үjilgen topyragynyn diametri 100 metrge biiktigi 8 10 metrge dejin zhetedi Bul zhүzdegen zhyldar bojy kisi zherlengen tajpalar men ru kosemderinin үlken ziraty Obany kazu zhumystary onyn kurylymyn kajta kalpyna keltiruge mүmkindik berdi Zherdin betinen aumagy 58 sharshy metrdej terendigi 1 metrdej shunkyr kazylgan Onyn ishine balkaragajdyn zhuan borenelerinen sharshy kima zhasalgan bolikterinin kabyrgalary eki al tobesi bir katar borenelerden turady boreneler zhylzhyp ketpes үshin shunkyrdyn kabyrgalary men agash kurylys arasyna uatylgan tas toltyrylgan Қimanyn buryshtary borenelerdin bir birine tier zherinde kүjdirilipti Agash molanyn ishinde batys zhak kabyrgasy zhanynda zhonylgan kalyn taktaj edende 40 50 zhastagy erkek pen 50 60 zhastagy әjel zhәne olardyn zhanyna kojylgan zattar zhatty Өlikterdi kabirge shygys zhagynan zhalgaskan dәliz dromos arkyly kirgizgen Zherlep bolgannan kejin dromos borenelermen zhabylyp bүkil kurylys uatylgan iri tastarmen komilgen Sodan kejin tygyz sary tүsti balshyktan үjindi turgyzylyp onyn үstine majda maltatas aralaskan topyrak үjilgen Algashky tүrinde obanyn diametri 45 m biiktigi shamamen 10 m үjindi bolgan Kejin birte birte shogip kazatyn kezde onyn diametri 66 m al biiktigi 6 m boldy PIilikti obasy oz kezeni үshin kүrdeli arhitekturalyk kurylys boldy zhope omy turgyzuga koptegen adamdardyn enbegi pajdalanylgan Obaga kazhetti gas odan 15 shakmrym zherdegi en zhakyn degen taulardan al boreneler angardyn shygys zhagyndagy 40 shakyrym zherdegi karagajly ormannan tasyp әkelingen Baska da koptegen patsha obalarm siyakty Shilikti molasy da kone zamanda ak shamasy zherlengennen kejin 50 zhyldan son tonalgan Tonaushylar obany ortasynan үngip kazgan kima tobesinin ontүstik batys buryshynan shygyp tobeni tesken de osylajsha kabirdin ishine kirgen Tonalganyna karamastan obada ote bagaly zattar erterektegi zhebelerdin asimmetriyaly romb tүrindegi dep atalatyn ungyly kola ushtarynyn on үshi salyngan bylgary koramsaktyn kaldygy temir zattyn synygy zhәne ertedegi koldanbaly onerdin 524 altyn bүjymmnan turatyn zharkyn үlgileri saktalgan Olardmn arasynda koramsaktardy sәndegen ayaktary bүguli bugy tүrindegi kaptyrmalar 14 dana basy buruly bүrkitterdin 9 dana shiyrshyktala bүktetilgen kabylannyn 29 dana bederli mүsinderi zhuka kanyltyrdan kiyp zhasalgan kabandardyn mүsinderi 12 dana balyk bejnesi peruza tas otkermelenip majda domalak altyn tүjirshiktermen әshekejlengen kanattary zhayuly kus tүrindegi kaptyrma zhәne baska negurlym usak zergerlik әshekejler bar b z b VII VI gasyrlar aralygyna zhatkyzylady Bul Қazakstannyn soltүstik dalalyk onirindegi en ertedegi patshalyk oba zhәne Euraziya ajmagyndagy sondaj obalardyn biri Munda Euraziya dalalaryndagy mal osirushi tajpalardyn koldanbaly oneri ajkyn korsetilgen Shilikti obasyndagy an stilindegi birkatar korkem tuyndylar ayaktary buguli bugy shiyrshaktala bүktetilgen kabylan basy buruly bүrkitger sak skif dүniesi onerinin algashky үlgilerine zhatady DerekkozderҚazak mәdenieti Enciklopediyalyk anyktamalyk Almaty Aruna Ltd ZhShS 2005 ISBN 9965 26 095 8 Қazakstan tarihy kone zamannan bүginge dejin Bes tomdyk 1 tom Almaty Atamura 2010 157 ISBN 978 601 282 026 3