Шырмауық жиренше

Шырмауық кирказан () — тұқымдастың өкілі және аймақтарға тән. Қазақстанның солтүстік-батыс шекарасында тараған. Батыс Қазақстан облысы және Ақтөбе облыстарының өзен жағалауларында, су жағалауларындағы шалғындықтарда және шіліктер арасында өседі. Бұл көжылдық өрмелегіш тамырсабақты, биіктігі 90 см-ге дейін әлсіз иректелген сабақты, кезектесе орналасқан жүрек тәрізді ашық-жасыл, жұұа жапырақты. Гүлдер шоқ болып жапырақтардың қуысна орналасқан. Пішіні де ерекше, түрлі жәндіктердің көмегімен алады. Гүлсерігі қарапайым, пішіні біркелкі емес, түтікше тәрізді. Түтіктің түбіне 6 аталық және аналық орналасқан, қампиған, ал жоғары бөлігі үлкен тіл тәрізді қайырылған. Гүлдеу кезеңінің басында, аналықтар аузы пісіп жетілгенде, кирказанның гүлі жоғары көтеріліп, тіл тәрізді бөлігі имектеніп жәндіктердің қонуына ыңғайлы алаң түрінде болады. Гүл түтігінің ішіне енген жәндіктер аталық пен аналық орналасқан гүлдің түбіне жетеді. Қайтар жолда оларұа түтікшенің ішіндегі көптеген қатты, ішке қарай қиғаштай орналасқан түктер, кедергі келтіреді. Тұзаққа түскен жәндік шығар жол іздеп жан ұшырады. Олар аналықтығ жіпшесін қозғайды, басқа гүлдерден алып келінген тозаңды оған сілкиді. Түтіктің қатты түктері тозаң пісіп, ашылып, жәндіктер жаіа тозаңды жинағаннан соң иіліп қалады. Содан кейін ғана жәндіктер босап шығады. Кирказанды шыбындар мен қоңыздар тозағдандырады. Оларды гүлдің сыртқы көрінісі ғана емес, сонымен қоса шіріген еттің иісі тәрізді өте жағымсыз иісі де өзіне шақырады. Тұқымдарының үлкен жолақтары бар олар алмұрт тәрізді қауашаққа орнаасқан, тұқымының құрылысы да ерекше, суда көп уақытқа дейін өсіп-өну мүмкіндігін жоғалтпай тұра алады.

Дереккөздер

1. А. А. Иващенко. Қазақстан өсімдіктер әлемі. Алматыкітап баспасы, 2012.