Өсімдік морфологиясы фитоморфология ботаника ғылымының өсімдіктерінің эволюциялық филогенездік және жеке онтогенездік да

Өсімдік морфологиясы, фитоморфология – ботаника ғылымының өсімдіктерінің эволюциялық (филогенездік) және жеке (онтогенездік) дамуындағы сыртқы, ішкі құрылысын, форма түзілуі заңдылықтарын зерттейтін бір саласы. Өсімдік морфологиясының дамуына байланысты бұдан

өсімдік анатомиясы,
өсімдік эмбриологиясы,
өсімдік цитологиясы

ғылымдары дамыды.

Өсімдік морфологиясы ботаниканың бұл салаларымен өзінің зерттеу әдістері және алдына қойған мақсаты жөнінде (өсімдік органдары мен жеке құрылымдарының онтегенезін, филогенезін, органдардың құрылысы мен орналасуындағы заңдылықтарды және олардың аналогиясын анықтау мәселелері) тығыз байланысты келеді. Өсімдік морфологиясы эволюциялық жеке эксперименттікөсімдік морфологиясы деп екіге бөлінеді. Өсімдік морфологиясының дамуы оның зерттеу әдістерінің жетіле түсуіне байланысты. Ең ескі әдіс салыстармалы-морфологиялық әдіс-ересек өсімдіктер органдары мен олардың жүйелерін салыстыра зерттейді. Онтогенездік әдіс өсімдіктің даму сатыларындағы форма түзілуді салыстыруға, ал филогенездік әдіс тарихи даму жолында форма құрылуын анықтауға мүмкіндік береді. Экологиялық әдіспен сыртқы орта жағдайына байланысты форма түзілу жайы зерттеледі.

Өсімдіктерді морфологиялық сипаттау 17 ғасырда қалыптаса бастады, сол кезден бастап теориялық алғашқы қорытындылар да пайда бола бастады (М.Мальпиги, И.Юнг және т.б.). Бұл кезеңде өсімдік морфологиясы систематиканың маңызды бір бөлігі болды. 18 ғасырдың 2-жартысынан, әсіресе 19 ғасырдың басында өсімдіктер морфологиясы жеке ғылым ретінде дами бастады. Алғашқы зерттеле бастаған мәселе өсімдік бірлігі мен метаморфоза жайына болды. Бұл неміс ақыны және натуралист И.В.Гётенің (1749-1832) «Опыт о метаморфозе растений» (1790) еңбегінен басталады. «Морфология» деген терминнің өзін де Гёте ұсынған (1817). Неміс ботанигі В.Гофмейстер (1824-77) өсімдік органдары гомологиясының, споралы өсімдіктер мен ашық тұқымды өсімдіктердің туыстық байланысын зерттеген.

19 ғасырдың аяғында орыс ғалымы С.Г. Навашин (1857-1930 жылдар) өсімдіктегі қосарынан ұрықтануды ашты. Бұдан кейін әртүрлі өсімдік тобының көбею органдардың гомологиясы және даму циклі туралы ілім құрыла басталды. Қазба өсімдіктер морфологиясы зертеле бастады, жоғары саттыдағы құрылық өсімдіктерінің негізгі топтарының тегі анықталып, гүл дамуы теориясы жнміс классификациясы құрылды. Кәзір өсімдік морфологиясы мәселелерін көптеген ел ғалымдары зерттеуде. Сипаттама өсімдік морфологиясының систематикада «флора» жинақтарын өсімдік анықтамаларын атласын құруда тағы басқа әлі де маңызы сақталуда. Салыстырмалы морфология бағытта көптеген жұмыстар жүргізілуде.
Мысалы совет ботаниктер И.Г. Серебряковтың отногенез және филогенез негізінде зерттелген жоғары сатыдағы өсімдіктерінің вегатативтік органдарының салыстармалы морфологиясы (1952 жылы) Н.Н. каден мен Р.Е. Левинің жеміс құрылысы және классификациясы (1956 жыл), А.Л. Тахтаджянның жабық тұқымды өсімдіктерің морфологиясы эволюциясы мәселелері туралы еңбектерінің маңызы зор. Экологиялық өсімдік морфологиясы саласында өсімдік формаларының дала, шөл, шөлейт жерлерге тундра, орманды тундра, тауылы тағы басқа аймақтар жағдайына бейімделуі және осы жерлердегі өсімдік түрін анықтау мәселелері кеңінен зерттелуде. Өсімдік морфологиясының салыстырмалы экологиялық және эксперименттік зерттеулері форма түзілу заңдылықтарын ашумен қатар оны іс жүзінде пайдалануға мүмкіндік береді. Өсімдік морфологиясы онтоморфогенездік және экологиялық деректері орман, шабындық жөніндегі ілімінің биологиялық негізін құрады, өсімдік үшін өсімдік өсіру пайдалы табиғи өсімдіктерді пайдалану олардың қорын молайту мәселелерін шешуде қолданылады. Ботаника бағындағы өсімдік интродукциясы жұмыстары өсімдік морфологиясының онтогенездік және экологиялық зерттеу нәтижелерінде негізделеді. Өсімдік морфологиясын халықаралық ботаниктер конгресттерде мысалы 5-ші (Лондон, 1930 жыл); 8-ші (Париж, 1950 жыл); 9-шы (Реаль, 1959 жыл) және симпозиумдерде қаралды.

Дереккөздер

“Қазақ Совет Энциклопедиясы”, ІХ том
Тахтаджян А.Л. Вопросы эволюционной морфологий растений, Ленинград 1954 год
Тахтаджян А.Л. Основы эволоюционной морфологии покрытосеменных. Москва, Ленинград, 1964 год
Комарницкий Н.А. Морфология растениий в кн. Ботаника, 7 изд. Т 1: часть 2. Москва 1966 год

[source1-1] “Қазақ Совет Энциклопедиясы”, ІХ том

[source2-2] Тахтаджян А.Л. Вопросы эволюционной морфологий растений, Ленинград 1954 год

[source3-3] Тахтаджян А.Л. Основы эволоюционной морфологии покрытосеменных. Москва, Ленинград, 1964 год

[source4-4] Комарницкий Н.А. Морфология растениий в кн. Ботаника, 7 изд. Т 1: часть 2. Москва 1966 год