Сода

Сода— көмір қышқыл натрий тұздарының техникалық атауы. Сода ежелгі заманнан белгілі. Мысалы, Египетте көл суынан алынған соданы шыны қайнатуда және жуынуға пайдаланған. 18 ғ-ға дейін натрий және калий карбонаттарын сілті деп келген, тек француз ғалымы екеуін ажыратып, сода (Salsola Soda өсімдігінің күлінен алынуына байланысты) және сақар (поташ) деп атаған (1736). Табиғатта сода , сода, минералдары түрінде кездеседі. Трона моноклиндік сингонияда кристалданып, ақ түйіршікті немесе ұнтақты, ауада сусызданатын масса күйінде болады. Тронның қаттылығы 2,5-тен 1,5-ке дейін, тығыздығы 2,1 г/см3, соданікі 1,4 г/см3.

Сода минералдары Қазақстанда Құлынжон, Мельников, Петухов кен орындарында кездеседі. Сода қолданылу аясына байланысты кальцинирленген (Na₂CO₃ — шыны, сабын, қағаз, бояғыш заттар алуда қолданылады), ас (NaHCO₃ — тамақ өнеркәcібінде, сусындарға қосуда, медицинада), кристалдық (Na₂CO₃MnH₂O), . (NaOH — техника мен тұрмыста күйдіргіш натр деп аталады) болып бөлінеді.

Соданы алудың негізгі көзі 19 ғ-ға дейін теңіз балдырларының күлі мен жағалаулық өсімдіктер болды. Натрий карбонатын өндірістік жолмен алуды 1789 ж. француз ғалымы Н.Леблан (1742 — 1806) ұсынған. 1791 жылы Францияда оның әдісі бойынша сода өндіру басталды. Бұл әдісте натрий сульфаты майдаланған әктас және көмір қоспасымен бірге пеште күйдіріледі: Na₂SO₄+2C+CaCO₃= =Na₂CO₃+CaS+2CO₂H Бұл әдістің көптеген кемшілігі болды, сондықтан қазіргі уақытта бельгиялық ғалым Э.Сольве (1838 — 1922) әдісі кеңінен қолданылады.

• Жаратылысы. Сода көл шөгінділерінде тұнба тұздар қатарында кездеседі; күрғақ климатты ыстық жерлерде топырақ бетіне сортад түрінде шығады.

Пайдаланылған cілтемелер

1. Қазақ Энциклопедиясы, 7 том
2. Кристаллография, минералогия, петрография. Бұл кітап Абай атындағы Қазақтың мемлекеттік педагогты институтының, география факультетінде оқылған лекциялардың негізінде жазылды, 1990. ISBN 2—9—3 254—69