Керней қазақтың үрмелі музыкалық аспабы Кернейді әскери жорықтарда шақырушы хабар беруші ретінде сондай ақ хандар мен әс

Керней – қазақтың үрмелі музыкалық аспабы. Кернейді әскери жорықтарда шақырушы, хабар беруші ретінде, сондай-ақ, хандар мен әскер басыларын күтіп алу салтанаты кезінде қолданған. Керней аспабының ел арасында болғандығын белгілі аспаптанушы Б.Сарыбаев ең алғаш ғылыми негізде дәлелдеді. Керней әр түрлі көлемде жасалады. Жұмыр ағашты дәл ортасынан қақ бөліп, өзегін ойын шығарыл, іші тегістеліп тазартылады. Тегістеліп болған соң, біріне-бірі желімделінеді. Жұмырланып келген шанағынын сырты жылқы қылынан жасалған шашақпен әшекейленеді. Шашақ арнайы жасалған қайысқа бекітіледі. Ең алғаш Керней аспабын композитор И.Тілендиев "Қыз Жібек" фильміне қолданды. Дыбысы зор Керней Орта Азия халықтарында әскери музикалық аспабы ретінде тартылады. Әр халықтағы Кернейлердің үлгі-нұсқасы ұқсас болғанымен аталуы, жасалуы бөлек. Өзбектерде — карнай, ұйғырларда — супнай, най деп те аталады.

Халқымыздың кейбір аңыз-жырларында үрлеп ойналатын көне аспап—кернейдің аты аталады. XVIII—XIX ғасырлардағы этнографиялық еңбектерде керней жайындағы мэлімет әзірше табылмай отыр. Бұрынғы заманда кернейді де сырнай сияқты жорықтарда дабыл қағу үшін қолданған екен. Ертедегі дастандардың бірі «Қамбар батырда» былай делінген:

«Қараман қайраттанды көңілі тасып,
Хош болып, уақыты хадден асып.
Әскерге топ аттырып, керней қойды,
«Алам — деп,— Назым қызды болса нәсіп»

Түрлі аңыздарда үрлеп ойналатын әр қилы аспаптардың аты жиі кездеседі. Қылқобызшы Жаппас Қаламбаев ауылдан керней көргендігі жайында айта келіп былай дейді:

«Ауылда бір қария бар еді, оның кәсібі күн батып кеш болысымен-ақ ауылдың іргесіндегі шағын төбенің басына шығады да кернейін аңырата тартып адамдарды өзіне шақырады. Содан кейін бір әңгіме-дүкен қүрады. Небір аңыз-жырлар, қызық-қызық ертегілер таң атқанша таусылмайтын».

Керней дегеніміз түйенің өңешіне өткізілген ұзын ағаш түтік. Музыкант оны жан-жағына бүрылып, қозғалып түрып ойнайды. 1974 жылы Балапан Әнесов біздің өтінішіміз бойынша үш тесікті керней жасады. Оның көлемі мынадай: ұзындығы — 710 мм, диаметрі — 32 мм. Ағаш түтік ұзына бойына қақ жарылып, ал арасынан ауа шықпас үшін ол ішекке кигізілген. Бұл аспапты қайта жасап жетілдіру үшін алда көп жүмыс істеуге тура келеді.

Дереккөздер

Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
Мәдениеттану негіздері: Окулық. — Алматы: Дәнекер, 2000. ISBN 9965-485-34-8

Осы мақала қазақ мәдениеті туралы бастама болып табылады. Бұны толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесуіңізді сұраймыз.

[1] Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8

[2] Мәдениеттану негіздері: Окулық. — Алматы: Дәнекер, 2000. ISBN 9965-485-34-8