Дария

Суы мол, көлемі кең өзен, көл, теңіз «дария» аталатындығын білеміз. «Дария біздің елдің ұғымында теңізден кіші, өзеннен үлкен су» (Сәбит Мұқанұлы Мұқанов, Мөлдір махаббат).

Дәл осыған ұқсас тұлғада әрі мағынасы жағынан да жақын сөзді парсы тілінен табамыз. Кейбір зерттеушілер оны осы тілдің туындысы деп қарайды. Сөз төркінін парсы тілі дерлік мықты дәлел — «дарияны» тудырарлықтай мағынасы жағынан жуық келерлік түбір табу қиын. Сондықтан біздің ойымызша, сөз төркінін түркі тілдерінің өзінен іздеуді жөн көрдік.

В. Радлов сөздігінен: дарйа — түпсіз, терең мағынасын береді. Ол мұны қарайым тілі дерегінен ұсынады. Осыған бой ұрсақ, «дария» сөзі тек «терең» -нің дыбыстық өзгеріске түскен түрі ме деген де ой келеді. Мұны біз тек бір тіл дерегіне сүйеніп қана айтып отырған жоқпыз. Түркі тілдерінде т~д, е~а дыбыстары бірінің орнына бірі қолданыла беретінін «терең» сөзінің кейбір тілдерде: тарән, дэриң, дерин тұлғасында кездесулерінен-ақ байқау қиын емес.

Ертедегі түркі жазба ескерткіштері сөз түбірі — «тера» қалпында болғандығын анықтай түседі: терэ — алқап, ойпат. Жазық жерге қарағанда алқап, ойпаттың терең көрінетінін ескерсек, «терең» сөзінің алғашқы түбірі —«терә» болғандығына сенбеске де болмайды. Біздің түсінігіміздегі «дарияның» суының тайыз болмай, терең келетінін ойласақ та, оның түңғыш төркіні «терә» екендігіне сенім молая түседі. Осыдан: терә => терә + ң => терең немесе терә => терә + й => терй =>дәрй => дарй + а => дарйа => дария пайда болған сияқты.

Дереккөздер

1. Бес жүз бес сөз.— Алматы: Рауан, 1994 жыл. ISBN 5-625-қ2459-6