Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Аршындар (өз атауы — аршишттиб) — Ресейдегі халық, Дағыстанның байырғы халқы, аварлар құрамындағы этникалық топ. Олар негізінен Хатар өзені алабындағы биік таулы аудандарда (Чародин ауданы, негізгі ауылы Арчи (Арчиб)), сондай-ақ Лак, Гунибск аудандарымен Махачкала, Кизляр қалаларында тұрады. Жалпы саны 1,6 мыңнан асады (2020).
| Аршиндер | |
| аршишттиб | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 1 600 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Этнонимі
Өз атауы - аршишттиб, лакша - арчи, аваршв -рочисел.
Нәсілі
Олар европеоид нәсілінің балқан-кавказ тобына жатады.
Тілі
Солтүстік Кавказ отбасының Нах-Дағыстан тобының лезгин тармағына жатады. 2006 жылы бір топ орыс тіл мамандары авар кирилл әліпбиіне негізделген жазуды әзірледі. Аршындар арасында және авар тілдері кең таралған.
Жазуы
Соңғы уақытқа дейін латын әліпбиін қолданатын бірнеше ғылыми басылымдарды қоспағанда, аршындардың өз жазуы болмаған. 2006 жылы авар кирилл әліпбиіне негізделген емле әзірленді, оны Суррей морфологиялық тобында аршын-орыс-ағылшын сөздігінде пайдаланды.
Аршын тілінің әліпбиі: А,а Аа,аа АӀ,аӀ АаӀ,ааӀ Ы,ы Б,б В,в Г,г Гв,гв Гь,гь Гъ,гъ Гъв,гъв ГъӀ,гъӀ Гъӏв,гъӏв Д,д Е,е Её,её ЕӀ,еӀ Ж,ж Жв,жв З,з Зв,зв И,и Ии,ии ИӀ,иӀ Й,й К,к Кк,кк Кв,кв Ккв,ккв КӀ,кӀ Кӏв,кӏв Къ,къ Къв,къв Ккъ,ккъ КъӀ,къӀ КкъӀ,ккъӀ Къӏв, къӏв Ккъӏв,ккъӏв Кь,кь Кьв,кьв Л,л Лъ,лъ Ллъ,ллъ Лъв,лъв Ллъв,ллъв ЛӀ,лӀ Лӏв,лӏв М,м Н,н О,о Оо,оо ОӀ,оӀ ОоӀ,ооӀ П,п Пп,пп ПӀ,пӀ Р,р С,с Сс,сс Св,св Т,т Тт,тт ТӀ,тӀ Тв,тв У,у Уу,уу УӀ,уӀ Х,х Хх,хх Хв,хв Ххв, ххв XI,хӀ ХьӀ,хьӀ ХхьӀ,ххьӀ Хьӏв,хьӏв Ххьӏв,ххьӏв Хъ,хъ Хъв,хъв ХъӀ,хъӀ Хъӏв, хъӏв Ц,ц Цв,цв ЦӀ,цӀ ЦцӀ,ццӀ Ч,ч Чв,чв ЧӀ,чӀ Чӏв,чӏв Ш,ш Щ,щ Шв,шв Щв,щв Э,э Ээ,ээ ЭӀ,эӀ
Діні
Аршын халқы сүнниттік мұсылмандар. Аршын халқы оны шамамен 10 ғасырда қабылдады. Алайда ескі, пұтқа табынушылық нанымдардың қалдықтары қалды.
Негізгі қоныстану аймағы және халқы
Қазір Аршындар Хатар өзені алабында, Арчиб, Альчинуб, Кубатл, Хилик, Кесериб, Хитаб, Калиб, Чародинск ауылдарында тұрады. 1866 жылғы мәліметтер бойынша 600 адам болған, 1886 жылы – 800, 1926 жылы – 900 адам. Қазіргі уақытта олардың саны шамамен 1200 адамды құрайды. ХХ ғасырға дейін аршиндардың бір ауылы болды - Хейрея.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін 1930 жылдардағы ұжымдастыру мен тәркілеуге байланысты Дағыстан үкіметінің шешімімен Аршын халқының таулы жайылымдарының бір бөлігі Гуниб және Лак аудандары шаруашылықтарының пайдасына алып қоюға байланысты қоныстандыру жүйесі түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Аршын халқының негізгі қонысы Арчиб ауылының халық саны азайып, 1944 жылға қарай тозығы жетіп, 258 шаруа қожалығының 45-і ғана қалды. Ұжымдастыру және иеліктен шығарудан кейін Аршын тұрғындарының бір бөлігі (он шақты отбасы) Гуниб ауданына (Салта, Құдалы, Кегер, т.б. ауылдар) көшірілді, төрт отбасы Қырғызстанға, екінші бөлігі соғыстан кейінгі жылдарда кедейленіп, туған ауылынан тыс жерден баспана іздеуге мәжбүр болды. Қазір Қырғызстанда, Әзірбайжанда, сондай-ақ Дағыстанның Гуниб, Тляратинск және Хив аудандарында шамамен 30 отбасы тұрады.
Қазір Лак ауданында 10-нан астам аршындықтардың отбасы тұрады. 1960 жылдардың басынан бастап олар Махачқала (15 отбасы), Буйнак (1), Кизляр (6) қалаларына қоныстана бастады.
Тарихы
Аршындар туралы алғашқы мәліметтер 13-16 ғасырлар кезеңіне жататын Ширвандық Мұхаммед Рафидің тарихи шежіресінде айтылады. Профессор Э.Шиллинг бұрын аршындар Дусрах (Риссиб) авар қоғамының құрамында болған, кейде олар Казикумух хандарына алым-салық төлеген деген пікірді алға тартты. 1813 жылы Дағыстан Ресейдің құрамына енген кезде тауар-ақша қатынастары жақсарып, сауда-экономикалық байланыстар кеңейе бастады. Кавказ соғысы оқиғаларынан халық зардап шекті. 1849 жылы генерал-адъютант Аргутинскийдің әскерлері таң ата Арчибке келіп, Шали ауылын егістік жерлерімен бірге өртеп жіберді. 1866 жылы Кавказда бейбіт заман басталғанда 600 арчин қалды.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін және әсіресе 1930 жылдары Дағыстан Үкіметінің шешімі бойынша Арчинск таулы жайылымдарының бір бөлігін Гуниб және Лак аудандарының шаруашылықтарының пайдасына ұжымдастыруға және алып қоюға байланысты қоныстандыру жүйесі түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Аршын халқының негізгі қонысы болған Арчиб ауылы 1944 жылға қарай тозығы жеткен қаңырап бос қалған үйлердің үйіндісіне айналды. Онда 258 үй шаруашылығының 45-і ғана қалды. Тұрғындары фермаларда тұрақты тұруға көшті.
Ұжымдастырудан кейін Аршын тұрғындарының бір бөлігі (онға жуық отбасы) Гуниб ауданына (Салта, Құдалы, Кегер, т.б. ауылдар) көшірілді, төрт отбасы Қырғызстанға жіберілді т.б. Екінші бөлігі соғыстан кейінгі жылдарда кедейленіп, туған ауылынан тыс жерде пана іздеуге мәжбүр болды. Осылайша, қазір Қырғызстанда, Әзірбайжанда, сондай-ақ Дағыстанның Гуниб, Тляратинск және Хива аудандарында шамамен 30 отбасы тұрады.
XIX ғасырдан бастап аршындар Құмық және басқа да Лак ауылдарына қоныстанды, олар әдетте дін қызметкерлері, қой өсірушілер және қолөнершілер (тас қалаушылар, ұсталар) ретінде келді. Қазір Лак ауданында 10-нан астам аршындардың отбасы тұрады. 1960 жылдардың басынан бастап олар Махачқала (15 отбасы), Буйнак (1), Кизляр (6) қалаларына қоныстана бастады.
1899 жылдан бастап аршындар Дағыстан облысының Гунибск ауданының, 1921 жылдан Дағыстан АССР-інің құрамында болды.
Кәсібі
Аршындардың негізгі кәсібі ежелден мал бағу, ірі қара, қой өсіру, егіншілік болды. Көктемде Дағыстан ойпатына мал айдауға тек ауқатты аршиндердің шамасы жететін. Олар «көш» ұйымдастырып, мал баққан ауылдастарын жұмысқа алды. Қыста малды фермаларда немесе олардың маңайында ұстады, жазда оларды альпілік жайылымдарға айдады, үйде тек бұзаулар мен сауын сиырлар қалды. Шаруа қожалықтарының аумағында қой қоралары екінші қабатта, мал қорасының үстінде орналасқан.
Егістік жерлер өзен аңғарларында және тау беткейлерінде орналасты. Тұрмыстық құрал-саймандары темір ұшы бар ағаштан жасалған соқа (рало), қырман, орақ, ағаш күрек болған. 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап Аршын тұрғындары өз шаруашылығында орақтарды пайдалана бастады. Олар негізінен полба, арпа, бидай еккен. Халық бақша дақылдары мен бақша дақылдарын өсірмейді, олар сарымсақ пен пиязды Лак пен Авар ауылдарынан немесе Құмыққа баратын саудагерлерден сатып алды.
Қолөнер түрлерінен жүннен кілем жасау, жүн тоқу, киім-кешек тігу, ағаш ою, ыдыс-аяқ, құрал-сайман, ыдыс жасау дамыған. Кейінірек басқа кәсіптер де тарады: аң аулау, ара өсіру.
Тұрмыс салты
Аршын халқының қоғамдық өмірінде ауыл қауымы үлкен рөл атқарды. Оның басқару органдарын сайлағанда олар жеке тухумдардың өкілдік ету принципі сақталды. Ауыл әкімшілігін ауыл жиналысы (джамаат) сайлаған старшин – бегу-лал басқарды. Сондай-ақ жамағат шариғат мәселелері бойынша беделді, білімді ақсақалдардың, старшындардың көмекшісі – чауштардың арасынан ауыл билерін таңдап, ауыл қазысының кандидатурасын талқылады. Сондай-ақ, жамағат шағын жанұялар арасында жайылымдарды, шабындықтарды бөлу, міндеттер бөлу, қоғамдық ғимараттарды жөндеу және салу, жолдарды, көпірлерді, зираттарды абаттандыру, көршілермен қарым-қатынас мәселелерімен және т.б. айналысты.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Аршындардың ауылдары таулы жерлерде шоғырланнып орналасқан. Аршын халқына екі түрлі елді мекендер тән: ауылдар мен хуторлар (шаруашылық), олар мал жайылған жерлерде немесе қолайлы жер учаскелеріне жақын жерде пайда болған. Хуторлар жергілікті тұрғындарға бұрыннан белгілі, бірақ адамдар тұрақты тұру үшін ол жерге тек 1920 жылдары ғана қоныс аудара бастады.
XX-ғасырдың басында аршындар әдетте жазда олардың бас ауылы Арчиде тұрды. Қазір хуторлардың орнына шағын ауылдар пайда болды. Бұрын қоныстандырудың аумақтық принципі басым болды. Арчи ауылы тұрғын кварталдарға бөлінді. Қауымдық өкілдері мешіттердің жанында шоғырланды (Арчиде төрт, хуторда екі).
Үйлері бір, екі және көп қабатты тастан жасалған, шатыры тегіс, хуторларда қосалқы бөлмелері мен қорасы бар. Кеңес дәуірінде қасбетінің бойында галереясы бар үйлер пайда болды, қосалқы ғимараттардың ауданы азайды. Қоғамдық ғимараттар салынды.
Дәстүрлі киімдері. Әйелдер басқа дағыстандық әйелдердің костюмінен ерекшеленетін киім киген. Ол спецификалық, асимметриялық кестемен, бас киімдерге қолданылған тиындармен сипатталады. Көйлекпен бірге кең, ұзын шалбар киілді және ашық түсті белдіктер пайдаланды. Күміс әшекейлері бар бас киім (чухта) киіп, аяқ киім киізден немесе былғарыдан тігілді. Костюм жезден, күмістен және мыстан жасалған зергерлік бұйымдармен толықтырылды. Әйелдер алқа, білезік, сақина, сырға, кеудеге арналған әшекей бұйымдар, белдіктер, кулондар таққан.
Ер адамдар туника тәрізді көйлек, кең шалбар, бешмет, черкеска, қаракөл немесе қой терісінен жасалған папаха, қой терісінен жасалған бурка киген. Шикі былғарыдан жасалған аяқ киім, киіз және жұмсақ былғары етік киген.
Бүгінде ерлер костюмнің дәстүрлі элементтерінің ішінде ерлерде қой терісінен тігілген тон мен бас киімдерін сақталған. Әйелдер чухта, бас киім, ашық түсті белдік, ұзын шалбар киеді.
Дәстүрлі тағамдары. Ұннан және ет-сүттен жасалған тағамдарыныі әртүрлі аз болғанымен, аршындарда өз тағамдары, әсіресе қой ірімшігі мен кептірілген шұжықтары («гурккимай») бар. Ұн өнімдерінен күнделікті тағамға ашытқысыз нан («букареххвалли»), ал ашытқы нан («хехмуллин ххввалли») рәсімдерге (той, жаназа, садақа) пісіріледі.
Ең көп тараған тағам – хинкаль (тұшпара түрі), ұзын пішінді ұн өнімдері. Ет, ірімшік, қаймақ, қышқыл сүт, сарымсақ дәмдеуіштерімен бірге жейтін тағам "ссурхилу" деп аталады, сондай-ақ, тұшпара ("курзе") және салмасы бар (ет, ішкі қой майы мен ливер, сүзбе, жұмыртқа, уыз сүті, қалақай, жабайы сарымсақ) бәліштер кеңінен қолданылды. Хинкалдың тағы бір түрі – «гянкуртту», хинкалга қарағанда сорпаға ұқсас. Дайындау үшін қайнаған сүтке ашытқысыз қамырдың кішкене бөліктері мен ұсақталған сүзбе қосылады. Тағамға сарымсақ және еріген май құйрығы немесе қойдың майы қосылады.
Дәмдеуіштер ретінде зире, тимьян және бұрыш кеңінен қолданылады. Сүт өнімдеріне жаңа піскен және қайнатылған сүт, фета ірімшігі, сүзбе, майсыздандырылған сүт, сарысу, айран жатады. Ет тағамдары жазда және күзде негізінен жаңа еттен, ал қалған уақытта кептірілген еттен дайындалған. Құс еті деликатес деп саналды. Үйлену тойлары мен мерекелердегі дәстүрлі алкоголды сусын - буза («ххалай») немеме қант қосылған сұлы ұнынан жасалған «букарин ххалай» пайдаланылады.
Фольклоры. Авар және лак фольклоры кең тараған. Танымал би - лезгинка; музыкалық аспаптары – зурна, кумыз, барабан. Әндер авар тілінде орындалады.
Аршын халқының қазіргі жағдайы
Бүгінде Аршын халқы көбіне мал шаруашылығымен және аңшылықпен айналысады. Олардың кейбіреулері қолөнермен айналысуда - кілем және ұлттық киім жасау. Дегенмен заманауй өзгеріс жыл сайын аршын мәдениетіне көбірек әсер етуде.
Аршын халқының тілі бүгінде жойылу алдында тұр. Оны сақтау үшін аршын тұрғындары тіл курстарын және тілдерді тереңдетіп оқытатын балабақшалар ашты. Аршын халқы әдет-ғұрпымен, мәдениетімен, салт-дәстүрімен танылған, оны қазіргі үйреншікті өмір салтымен шебер үйлестіруде.
Бейнетаспалар
- https://yandex.kz/video/preview/12524317856680167269 Аршындар кімдерге жатады?
- https://yandex.kz/video/preview/1560942397824536805 Аршындар
- https://yandex.kz/video/preview/9007521553629544321 Орочи және аршындар
Дереккөздер
- Ресей энциклопедиясы 2004-2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2802439?ysclid=lr7hqcor520400360
- Аршындар https://nazaccent.ru/nations/archintsy/?ysclid=lr7id2zw9j386955540
- Аршындар https://doc4web.ru/geografiya/archinci.html
- Әлем халықтары / Аршындар http://www.etnolog.ru/people.php?id=ARCH
- Аршын халқы авар ма, әлде лезгин ме? https://dzen.ru/a/YC2MVDrW7nh8R6Nf
- Аршын тілі. Тексерілді, 11 маусым 2024.
- Аршындардың діні мен дәстүрі. https://vk.com/wall-212557549_13087?ysclid=lr7k228f4v651996742
- Аршындар (адамдар) https://www.istmira.com/novosti-istorii/15277-archincy-narod.html
- Аршындар https://dzen.ru/a/YC2MVDrW7nh8R6Nf
- Аршындар («Дағыстан халқы», 2002) http://www.etnosy.ru/node/665
- Басты бет Аршындар (Дағыстан халқы, 2002) http://www.etnosy.ru/node/665?ysclid=lr7km8r8df888338729
- Аршындар - жойылу алдында тұрған Дағыстанның байырғы халқы https://travelask.ru/articles/archintsy-korennoy-narod-dagestana-na-grani-ischeznoveniya?ysclid=lt2vbhesd4979612108
- Аршындар https://www.kavkazportal.com/forum/forums/topic/2756-archintsy/
- Халықтар мен мәдениеттер/Аршындар https://travel-journal.ru/ethno/27/223/ Мұрағатталған 26 маусымның 2016 жылы.
- Аршындар: халықтың көп қырлы мұрасы және дәстүрі https://genetik.pro/nacionalnosti/archincy/
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Arshyndar oz atauy arshishttib Resejdegi halyk Dagystannyn bajyrgy halky avarlar kuramyndagy etnikalyk top Olar negizinen Hatar ozeni alabyndagy biik tauly audandarda Charodin audany negizgi auyly Archi Archib sondaj ak Lak Gunibsk audandarymen Mahachkala Kizlyar kalalarynda turady Zhalpy sany 1 6 mynnan asady 2020 ArshinderarshishttibBүkil halyktyn sany1 600En kop taralgan ajmaktar ResejTilderi avar tili orys tiliDinisunnizmEtnonimiӨz atauy arshishttib laksha archi avarshv rochisel NәsiliOlar evropeoid nәsilinin balkan kavkaz tobyna zhatady TiliSoltүstik Kavkaz otbasynyn Nah Dagystan tobynyn lezgin tarmagyna zhatady 2006 zhyly bir top orys til mamandary avar kirill әlipbiine negizdelgen zhazudy әzirledi Arshyndar arasynda zhәne avar tilderi ken taralgan ZhazuySongy uakytka dejin latyn әlipbiin koldanatyn birneshe gylymi basylymdardy kospaganda arshyndardyn oz zhazuy bolmagan 2006 zhyly avar kirill әlipbiine negizdelgen emle әzirlendi ony Surrej morfologiyalyk tobynda arshyn orys agylshyn sozdiginde pajdalandy Arshyn tilinin әlipbii A a Aa aa AӀ aӀ AaӀ aaӀ Y y B b V v G g Gv gv G g G g Gv gv GӀ gӀ Gӏv gӏv D d E e Eyo eyo EӀ eӀ Zh zh Zhv zhv Z z Zv zv I i Ii ii IӀ iӀ J j K k Kk kk Kv kv Kkv kkv KӀ kӀ Kӏv kӏv K k Kv kv Kk kk KӀ kӀ KkӀ kkӀ Kӏv kӏv Kkӏv kkӏv K k Kv kv L l L l Ll ll Lv lv Llv llv LӀ lӀ Lӏv lӏv M m N n O o Oo oo OӀ oӀ OoӀ ooӀ P p Pp pp PӀ pӀ R r S s Ss ss Sv sv T t Tt tt TӀ tӀ Tv tv U u Uu uu UӀ uӀ H h Hh hh Hv hv Hhv hhv XI hӀ HӀ hӀ HhӀ hhӀ Hӏv hӏv Hhӏv hhӏv H h Hv hv HӀ hӀ Hӏv hӏv C c Cv cv CӀ cӀ CcӀ ccӀ Ch ch Chv chv ChӀ chӀ Chӏv chӏv Sh sh Sh sh Shv shv Shv shv E e Ee ee EӀ eӀDiniArshyn halky sүnnittik musylmandar Arshyn halky ony shamamen 10 gasyrda kabyldady Alajda eski putka tabynushylyk nanymdardyn kaldyktary kaldy Negizgi konystanu ajmagy zhәne halkyҚazir Arshyndar Hatar ozeni alabynda Archib Alchinub Kubatl Hilik Keserib Hitab Kalib Charodinsk auyldarynda turady 1866 zhylgy mәlimetter bojynsha 600 adam bolgan 1886 zhyly 800 1926 zhyly 900 adam Қazirgi uakytta olardyn sany shamamen 1200 adamdy kurajdy HH gasyrga dejin arshindardyn bir auyly boldy Hejreya Kenes okimeti ornagannan kejin 1930 zhyldardagy uzhymdastyru men tәrkileuge bajlanysty Dagystan үkimetinin sheshimimen Arshyn halkynyn tauly zhajylymdarynyn bir boligi Gunib zhәne Lak audandary sharuashylyktarynyn pajdasyna alyp koyuga bajlanysty konystandyru zhүjesi tүbegejli ozgeristerge ushyrady Arshyn halkynyn negizgi konysy Archib auylynyn halyk sany azajyp 1944 zhylga karaj tozygy zhetip 258 sharua kozhalygynyn 45 i gana kaldy Ұzhymdastyru zhәne ielikten shygarudan kejin Arshyn turgyndarynyn bir boligi on shakty otbasy Gunib audanyna Salta Қudaly Keger t b auyldar koshirildi tort otbasy Қyrgyzstanga ekinshi boligi sogystan kejingi zhyldarda kedejlenip tugan auylynan tys zherden baspana izdeuge mәzhbүr boldy Қazir Қyrgyzstanda Әzirbajzhanda sondaj ak Dagystannyn Gunib Tlyaratinsk zhәne Hiv audandarynda shamamen 30 otbasy turady Қazir Lak audanynda 10 nan astam arshyndyktardyn otbasy turady 1960 zhyldardyn basynan bastap olar Mahachkala 15 otbasy Bujnak 1 Kizlyar 6 kalalaryna konystana bastady TarihyArshyndar turaly algashky mәlimetter 13 16 gasyrlar kezenine zhatatyn Shirvandyk Muhammed Rafidin tarihi shezhiresinde ajtylady Professor E Shilling buryn arshyndar Dusrah Rissib avar kogamynyn kuramynda bolgan kejde olar Kazikumuh handaryna alym salyk tolegen degen pikirdi alga tartty 1813 zhyly Dagystan Resejdin kuramyna engen kezde tauar aksha katynastary zhaksaryp sauda ekonomikalyk bajlanystar keneje bastady Kavkaz sogysy okigalarynan halyk zardap shekti 1849 zhyly general adyutant Argutinskijdin әskerleri tan ata Archibke kelip Shali auylyn egistik zherlerimen birge ortep zhiberdi 1866 zhyly Kavkazda bejbit zaman bastalganda 600 archin kaldy Kenes okimeti ornagannan kejin zhәne әsirese 1930 zhyldary Dagystan Үkimetinin sheshimi bojynsha Archinsk tauly zhajylymdarynyn bir boligin Gunib zhәne Lak audandarynyn sharuashylyktarynyn pajdasyna uzhymdastyruga zhәne alyp koyuga bajlanysty konystandyru zhүjesi tүbegejli ozgeristerge ushyrady Arshyn halkynyn negizgi konysy bolgan Archib auyly 1944 zhylga karaj tozygy zhetken kanyrap bos kalgan үjlerdin үjindisine ajnaldy Onda 258 үj sharuashylygynyn 45 i gana kaldy Turgyndary fermalarda turakty turuga koshti Ұzhymdastyrudan kejin Arshyn turgyndarynyn bir boligi onga zhuyk otbasy Gunib audanyna Salta Қudaly Keger t b auyldar koshirildi tort otbasy Қyrgyzstanga zhiberildi t b Ekinshi boligi sogystan kejingi zhyldarda kedejlenip tugan auylynan tys zherde pana izdeuge mәzhbүr boldy Osylajsha kazir Қyrgyzstanda Әzirbajzhanda sondaj ak Dagystannyn Gunib Tlyaratinsk zhәne Hiva audandarynda shamamen 30 otbasy turady XIX gasyrdan bastap arshyndar Қumyk zhәne baska da Lak auyldaryna konystandy olar әdette din kyzmetkerleri koj osirushiler zhәne kolonershiler tas kalaushylar ustalar retinde keldi Қazir Lak audanynda 10 nan astam arshyndardyn otbasy turady 1960 zhyldardyn basynan bastap olar Mahachkala 15 otbasy Bujnak 1 Kizlyar 6 kalalaryna konystana bastady 1899 zhyldan bastap arshyndar Dagystan oblysynyn Gunibsk audanynyn 1921 zhyldan Dagystan ASSR inin kuramynda boldy KәsibiArshyndardyn negizgi kәsibi ezhelden mal bagu iri kara koj osiru eginshilik boldy Koktemde Dagystan ojpatyna mal ajdauga tek aukatty arshinderdin shamasy zhetetin Olar kosh ujymdastyryp mal bakkan auyldastaryn zhumyska aldy Қysta maldy fermalarda nemese olardyn manajynda ustady zhazda olardy alpilik zhajylymdarga ajdady үjde tek buzaular men sauyn siyrlar kaldy Sharua kozhalyktarynyn aumagynda koj koralary ekinshi kabatta mal korasynyn үstinde ornalaskan Egistik zherler ozen angarlarynda zhәne tau betkejlerinde ornalasty Turmystyk kural sajmandary temir ushy bar agashtan zhasalgan soka ralo kyrman orak agash kүrek bolgan 19 gasyrdyn ekinshi zhartysynan bastap Arshyn turgyndary oz sharuashylygynda oraktardy pajdalana bastady Olar negizinen polba arpa bidaj ekken Halyk baksha dakyldary men baksha dakyldaryn osirmejdi olar sarymsak pen piyazdy Lak pen Avar auyldarynan nemese Қumykka baratyn saudagerlerden satyp aldy Қoloner tүrlerinen zhүnnen kilem zhasau zhүn toku kiim keshek tigu agash oyu ydys ayak kural sajman ydys zhasau damygan Kejinirek baska kәsipter de tarady an aulau ara osiru Turmys saltyArshyn halkynyn kogamdyk omirinde auyl kauymy үlken rol atkardy Onyn baskaru organdaryn sajlaganda olar zheke tuhumdardyn okildik etu principi saktaldy Auyl әkimshiligin auyl zhinalysy dzhamaat sajlagan starshin begu lal baskardy Sondaj ak zhamagat sharigat mәseleleri bojynsha bedeldi bilimdi aksakaldardyn starshyndardyn komekshisi chaushtardyn arasynan auyl bilerin tandap auyl kazysynyn kandidaturasyn talkylady Sondaj ak zhamagat shagyn zhanuyalar arasynda zhajylymdardy shabyndyktardy bolu mindetter bolu kogamdyk gimarattardy zhondeu zhәne salu zholdardy kopirlerdi zirattardy abattandyru korshilermen karym katynas mәselelerimen zhәne t b ajnalysty Eldi mekenderi men dәstүrli baspanalary Arshyndardyn auyldary tauly zherlerde shogyrlannyp ornalaskan Arshyn halkyna eki tүrli eldi mekender tәn auyldar men hutorlar sharuashylyk olar mal zhajylgan zherlerde nemese kolajly zher uchaskelerine zhakyn zherde pajda bolgan Hutorlar zhergilikti turgyndarga burynnan belgili birak adamdar turakty turu үshin ol zherge tek 1920 zhyldary gana konys audara bastady XX gasyrdyn basynda arshyndar әdette zhazda olardyn bas auyly Archide turdy Қazir hutorlardyn ornyna shagyn auyldar pajda boldy Buryn konystandyrudyn aumaktyk principi basym boldy Archi auyly turgyn kvartaldarga bolindi Қauymdyk okilderi meshitterdin zhanynda shogyrlandy Archide tort hutorda eki Үjleri bir eki zhәne kop kabatty tastan zhasalgan shatyry tegis hutorlarda kosalky bolmeleri men korasy bar Kenes dәuirinde kasbetinin bojynda galereyasy bar үjler pajda boldy kosalky gimarattardyn audany azajdy Қogamdyk gimarattar salyndy Dәstүrli kiimderi Әjelder baska dagystandyk әjelderdin kostyuminen erekshelenetin kiim kigen Ol specifikalyk asimmetriyalyk kestemen bas kiimderge koldanylgan tiyndarmen sipattalady Kojlekpen birge ken uzyn shalbar kiildi zhәne ashyk tүsti beldikter pajdalandy Kүmis әshekejleri bar bas kiim chuhta kiip ayak kiim kiizden nemese bylgarydan tigildi Kostyum zhezden kүmisten zhәne mystan zhasalgan zergerlik bujymdarmen tolyktyryldy Әjelder alka bilezik sakina syrga keudege arnalgan әshekej bujymdar beldikter kulondar takkan Er adamdar tunika tәrizdi kojlek ken shalbar beshmet cherkeska karakol nemese koj terisinen zhasalgan papaha koj terisinen zhasalgan burka kigen Shiki bylgarydan zhasalgan ayak kiim kiiz zhәne zhumsak bylgary etik kigen Bүginde erler kostyumnin dәstүrli elementterinin ishinde erlerde koj terisinen tigilgen ton men bas kiimderin saktalgan Әjelder chuhta bas kiim ashyk tүsti beldik uzyn shalbar kiedi Dәstүrli tagamdary Ұnnan zhәne et sүtten zhasalgan tagamdarynyi әrtүrli az bolganymen arshyndarda oz tagamdary әsirese koj irimshigi men keptirilgen shuzhyktary gurkkimaj bar Ұn onimderinen kүndelikti tagamga ashytkysyz nan bukarehhvalli al ashytky nan hehmullin hhvvalli rәsimderge toj zhanaza sadaka pisiriledi En kop taragan tagam hinkal tushpara tүri uzyn pishindi un onimderi Et irimshik kajmak kyshkyl sүt sarymsak dәmdeuishterimen birge zhejtin tagam ssurhilu dep atalady sondaj ak tushpara kurze zhәne salmasy bar et ishki koj majy men liver sүzbe zhumyrtka uyz sүti kalakaj zhabajy sarymsak bәlishter keninen koldanyldy Hinkaldyn tagy bir tүri gyankurttu hinkalga karaganda sorpaga uksas Dajyndau үshin kajnagan sүtke ashytkysyz kamyrdyn kishkene bolikteri men usaktalgan sүzbe kosylady Tagamga sarymsak zhәne erigen maj kujrygy nemese kojdyn majy kosylady Dәmdeuishter retinde zire timyan zhәne burysh keninen koldanylady Sүt onimderine zhana pisken zhәne kajnatylgan sүt feta irimshigi sүzbe majsyzdandyrylgan sүt sarysu ajran zhatady Et tagamdary zhazda zhәne kүzde negizinen zhana etten al kalgan uakytta keptirilgen etten dajyndalgan Қus eti delikates dep sanaldy Үjlenu tojlary men merekelerdegi dәstүrli alkogoldy susyn buza hhalaj nememe kant kosylgan suly unynan zhasalgan bukarin hhalaj pajdalanylady Folklory Avar zhәne lak folklory ken taragan Tanymal bi lezginka muzykalyk aspaptary zurna kumyz baraban Әnder avar tilinde oryndalady Arshyn halkynyn kazirgi zhagdajyBүginde Arshyn halky kobine mal sharuashylygymen zhәne anshylykpen ajnalysady Olardyn kejbireuleri kolonermen ajnalysuda kilem zhәne ulttyk kiim zhasau Degenmen zamanauj ozgeris zhyl sajyn arshyn mәdenietine kobirek әser etude Arshyn halkynyn tili bүginde zhojylu aldynda tur Ony saktau үshin arshyn turgyndary til kurstaryn zhәne tilderdi terendetip okytatyn balabakshalar ashty Arshyn halky әdet gurpymen mәdenietimen salt dәstүrimen tanylgan ony kazirgi үjrenshikti omir saltymen sheber үjlestirude Bejnetaspalarhttps yandex kz video preview 12524317856680167269 Arshyndar kimderge zhatady https yandex kz video preview 1560942397824536805 Arshyndar https yandex kz video preview 9007521553629544321 Orochi zhәne arshyndarDerekkozderResej enciklopediyasy 2004 2017 https old bigenc ru ethnology text 2802439 ysclid lr7hqcor520400360 Arshyndar https nazaccent ru nations archintsy ysclid lr7id2zw9j386955540 Arshyndar https doc4web ru geografiya archinci html Әlem halyktary Arshyndar http www etnolog ru people php id ARCH Arshyn halky avar ma әlde lezgin me https dzen ru a YC2MVDrW7nh8R6Nf Arshyn tili Tekserildi 11 mausym 2024 Arshyndardyn dini men dәstүri https vk com wall 212557549 13087 ysclid lr7k228f4v651996742 Arshyndar adamdar https www istmira com novosti istorii 15277 archincy narod html Arshyndar https dzen ru a YC2MVDrW7nh8R6Nf Arshyndar Dagystan halky 2002 http www etnosy ru node 665 Basty bet Arshyndar Dagystan halky 2002 http www etnosy ru node 665 ysclid lr7km8r8df888338729 Arshyndar zhojylu aldynda turgan Dagystannyn bajyrgy halky https travelask ru articles archintsy korennoy narod dagestana na grani ischeznoveniya ysclid lt2vbhesd4979612108 Arshyndar https www kavkazportal com forum forums topic 2756 archintsy Halyktar men mәdenietter Arshyndar https travel journal ru ethno 27 223 Muragattalgan 26 mausymnyn 2016 zhyly Arshyndar halyktyn kop kyrly murasy zhәne dәstүri https genetik pro nacionalnosti archincy