Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қос сөздің қазіргі мағынасы — қулықпен, айламен қолға түсіру, дегеніне көндіру. «...ол енді Ғайниді айтқанына сөзбен көндірмек болып, алдап-арбап айналдыруға тырысты» (Сәкен Сейфуллин).
«Алдау» етістігін жеке алып төркіндеткен автор жоқ емес («Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі»— ҚТҚЭС, Алматы, 1966, 32—33). «Алдау» сөзінің төркінін іздестірген зерттеуші пікірін, оның келтірген тілдік деректерін теріс дей алмаймыз. Сөздің түбірі ертеде «ал» болғандығы және мағынасы «алдау» екендігі дұрыс көрсетілген. Ал біздің қарастырғалы отырғанымыз — «алдаудың» қатысымен жасалған қос сөз тұлғасы. Оның екінші сыңарының төркініне болжам жасаумен бірге алғашқы —«алдау» туралы да тілдік деректерге негізделген өз ойымызды ұсына кетпекпіз.
Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінің бірінде «ал алдағ» кездеседі де, мағынасын «әдіс», «тәсіл» деп түсіндірген. Осы тіркестегі соңғы тұлға (алдағ) қазіргі қазақ тілінде «алдау» қалпында айтылатынын да еске алған жөн және мағынасының ертеректегі түркі тілдерінде өзгеше екенін көріп отырмыз. Демек, ерте кездің өзінде де «ал», «алдаудың» тағы бір мағынасы болғандығы байқалады. Мұны қазіргі кездегі кейбір түркі тілдерінің дерегі анықтай алады. Мысалы, хакас тілінде: алда — көндіру, алдандыру.
Қазіргі тілімізде қос сөздің екінші сыңары «арбау» да жеке қолданылып, «алдаудың» синонимы есебінде көрінеді М. Қашқари сөздігінде: арва — дуалау мағынасында берілген. Түркі тілдерінің ішінде көне саналып жүрген якут тілінде бұл сөздің өзгеше мағынасын байқаймыз: арбау-мақтау,-дәріптеу. Көрсетілген тіл деректерін жинастыра келгенде, «алдап-арбау» дегеніміз қазіргі түсінігіміз бойынша «көндіріп-дәріптеу» болатындығын байқаймыз. Тілдегі заңдылыққа қарасақ, алдымен іс-әрекеттің себебін, содан соң салдарын (нәтижесін) білдіретін сөздер орналасуға тиіс. Ал мына қос сөз құрылысынан керісінше жағдайды көреміз. Әрине, тілде мұндай жағдай, сирек болса да, кездесіп отырады. Шын мәнісінде, алдымен мақтап, дәріптей отырып, сонан кейін көндіру орындалмақ. Осы себептен де арбап-алдау деп қолдану орынды көрінбек. Расында, дәл қазір мәселе сөздердің орнында болып отырған жоқ, олардың алғашқы мағынасында.
Дереккөздер
- Бес жүз бес сөз.— Алматы: Рауан, 1994 жыл. ISBN 5-625-02459-6
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қos sozdin kazirgi magynasy kulykpen ajlamen kolga tүsiru degenine kondiru ol endi Ғajnidi ajtkanyna sozben kondirmek bolyp aldap arbap ajnaldyruga tyrysty Sәken Sejfullin Aldau etistigin zheke alyp torkindetken avtor zhok emes Қazak tilinin kyskasha etimologiyalyk sozdigi ҚTҚES Almaty 1966 32 33 Aldau sozinin torkinin izdestirgen zertteushi pikirin onyn keltirgen tildik derekterin teris dej almajmyz Sozdin tүbiri ertede al bolgandygy zhәne magynasy aldau ekendigi durys korsetilgen Al bizdin karastyrgaly otyrganymyz aldaudyn katysymen zhasalgan kos soz tulgasy Onyn ekinshi synarynyn torkinine bolzham zhasaumen birge algashky aldau turaly da tildik derekterge negizdelgen oz ojymyzdy usyna ketpekpiz Ertedegi tүrki zhazba eskertkishterinin birinde al aldag kezdesedi de magynasyn әdis tәsil dep tүsindirgen Osy tirkestegi songy tulga aldag kazirgi kazak tilinde aldau kalpynda ajtylatynyn da eske algan zhon zhәne magynasynyn erterektegi tүrki tilderinde ozgeshe ekenin korip otyrmyz Demek erte kezdin ozinde de al aldaudyn tagy bir magynasy bolgandygy bajkalady Muny kazirgi kezdegi kejbir tүrki tilderinin deregi anyktaj alady Mysaly hakas tilinde alda kondiru aldandyru Қazirgi tilimizde kos sozdin ekinshi synary arbau da zheke koldanylyp aldaudyn sinonimy esebinde korinedi M Қashkari sozdiginde arva dualau magynasynda berilgen Tүrki tilderinin ishinde kone sanalyp zhүrgen yakut tilinde bul sozdin ozgeshe magynasyn bajkajmyz arbau maktau dәripteu Korsetilgen til derekterin zhinastyra kelgende aldap arbau degenimiz kazirgi tүsinigimiz bojynsha kondirip dәripteu bolatyndygyn bajkajmyz Tildegi zandylykka karasak aldymen is әrekettin sebebin sodan son saldaryn nәtizhesin bildiretin sozder ornalasuga tiis Al myna kos soz kurylysynan kerisinshe zhagdajdy koremiz Әrine tilde mundaj zhagdaj sirek bolsa da kezdesip otyrady Shyn mәnisinde aldymen maktap dәriptej otyryp sonan kejin kondiru oryndalmak Osy sebepten de arbap aldau dep koldanu oryndy korinbek Rasynda dәl kazir mәsele sozderdin ornynda bolyp otyrgan zhok olardyn algashky magynasynda DerekkozderBes zhүz bes soz Almaty Rauan 1994 zhyl ISBN 5 625 02459 6Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz